فرآیند و چرایی تغییر در شکل ظاهری و عناصر سازه‌ای گنبدهای شلجمی‌شکل از آغاز دورۀ تیموری تا پایان دورۀ صفوی در آسیای‌مرکزی و ایران

ساخت انواع گنبدها در دوران اسلامی، به ویژه در دوره های تیموری و صفوی به نهایتِ کمال رسید. گنبدهای شلجمی شکل، از نمونه های قابل تامل در فرهنگ معماری آسیای مرکزی و ایران است که در اوایل قرن 9ه.ق./ 15م. و هم زمان با دورۀ تیموری رواج یافت. در این شکل جدید، در محل پیوستن پوستۀ بیرونی گنبد به ساقه، بیرون زدگی مختصری ایجاد شده که سبب تغییر در شکل ظاهری و جزئیات سازه ای شده است. پرسش مطرح این است که، دلایل ایجاد این تغییرات در نمای ظاهری و نیز عناصر سازه ای دخیل بین دو پوسته، پس از شکل گیری اولیۀ این گنبدها در آسیای مرکزی و سپس سیر تکامل آن ها در ایران چگونه است؟ پژوهش حاضر با هدف دست یابی به جنبه های پنهان در سیر تحول گنبدهای شلجمی شکل و با تکیه بر مستندات تاریخی و باستان شناسی و پاسخ به چرایی و علل تحولات ایجاد شده در آن ها طی 4 قرن در حوزۀ ایران فرهنگی به نگارش درآمده است. افزون بر این، بازنمایی اندیشه ها و باورهای حامیان و معماران پدیدآورندۀ این گنبدها با مطالعۀ تحولات انجام گرفته در این آثار موردتوجه است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و مطالعۀ گنبدهای منتخب نیز مبتنی بر فعالیت های میدانی، تحقیق در منابع و اسناد کتابخانه ای است. فرآیند تغییر شکل ظاهری گنبدها، شامل حذف خیارۀ بیرونی، تعدیل در ارتفاع ساقه و ایجاد انحنای بیشتر در محل پیوستن پوستۀ بیرونی به گریو است. این پژوهش، در پیوند با تغییرات سازه ای ایجاد شده برای بهبود مقاومت و استحکام گنبدها، از ساخت باریکه طاق ها برروی پوستۀ درونی و انتقال وزن دیوارهای خشخاشی به قسمت های زیرین و پایه های گنبدخانه، تغییر در تعداد و تناسبات خشخاشی ها برای جلوگیری از خرابی گنبد، به ویژه در بخش آوگون به هنگام زلزله و نیز شکل و ترتیب قرارگیری کلاف های چوبی برای افزایش انعطاف پذیری آن در برابر تکان های لرزشی، سخن گفته است.

the process of changes in the appearance and structural elements of bulbous domes during the timurid and safavid period in central asia and iran

bulbous domes are among discontinuous double-shell domes and were built in iran in the early nineth century a.h. previous domes were shaped pointed and there was no bulge coming out beyond their base diameters. but in the timurid period, dome profile was changed so that it began a return below the base of the arch, producing thereby a slight bulge. the main question is that what are the reasons for the changes in theappearance and structural elements between two shells after the initial formation of these domes in central asia and then their evolution in iran. this research is written with the aim of finding the hidden aspects in the development of bulbous domes basedon both historical documents, and architectural remains, and also examines the reasons of the changes created in these kinds of domes during four centuries in the context of cultural iran. this study has a descriptive-analytical approach for exploring case studies, which are selected based on primary and secondary sources and also field research. theappearance changes of bulbous domes include removing flutes from the outer shell, adjusting the height of the drum and creating more bulge at the place where the outer shell joins the drum. in this article, the structural changes to improve the strength of thedomes, the change in the number and proportions of the stiffeners to prevent the damage of the dome, as well as the shape and arrangement of the wooden struts to increase domes flexibility against seismic shocks, have been examined.