مطالعۀ گونه‌شناختی پیه‌سوزهای سفالی قرون اولیه و میانی اسلامی در ایران براساس رویکرد «کومار ویاس»

در این پژوهش به مطالعۀ گونه شناختی و شناسایی سیر تحول طراحی پیه سوزهای سفالی ایران در قرون اولیه و میانی اسلامی پرداخته شده است؛ اگرچه ابداع و ترویج کاربرد پیه سوزهای سفالی ایرانی به دوران پیش از اسلام بازمی گردد، توسعه و پیشرفت فنی سفالگری در دوران اسلامی تاثیر چشمگیری در تحول طراحی این وسیله ها گذاشته است. بر این اساس، هدف عمدۀ این پژوهش بررسی و پیگیری گام به گام روند طراحی پیه سوزهای سفالی ایرانی طی قرون اولیه و میانی اسلامی است. پرسش این است که، مهم ترین تغییرات ایجاد شده در شیوۀ طراحی و نحوۀ استفاده از پیه سوزهای سفالی ایران از ابتدای دوران اسلامی تا انتهای سدۀ ششم هجری قمری چیست؟ و این تغییرات، در بستر تاریخ طراحی پیه سوزهای سفالی، چه معنایی می دهند؟ فرض بر این است که بیشترین تغییرات پیه سوزهای سفالی ایران در این دوره با طرح کلی و تزئینات رویۀ آن ها مرتبط بوده باشد. برای انجام این پژوهش از روش پژوهش توصیفی-تحلیلی استفاده و بخش بسیار زیادی از اطلاعات موردنیاز را به روش کتابخانه ای جمع آوری شده است؛ همچنین، در این پژوهش، براساس رویکرد «کومار ویاس»در مطالعۀ تاریخ تحول اشیاء، وجه تمایز انواع گونه های پیه سوزهای سفالی از پنج منظر مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. این پنج منظر عبارتنداز: طرح و ساختار کلی پیه سوزها، جلوۀ ظاهری پیه سوزها، روش ساخت و تولید پیه سوزها، روش کاربرد پیه سوزها، و درنهایت رابطۀ پیه سوزها با کاربرانشان. درنهایت گفتنی است، مطالعۀ گونه شناختی پیه سوزهای سفالی اوایل دوران اسلامی در ایران حاکی از وجود سه دسته چراغ است که برپایۀ معیارهای ویاس تفاوت های قابل ملاحظه ای با یک دیگر دارند. این دسته ها که تاحدودی از توالی تاریخی نیز برخوردارند عبارتنداز: 1) پیه سوزهای پیاله ای شکل با فتیله گیرهای لب برگشته؛ 2) پیه سوزهای کروی شکل بدنه بسته با فتیله گبر های نایژه ای کشیده؛ و 3) پیه سوزهای پایه دار با زیرپایه های طبقچه ای. مجموع این تغییرات موجب شده است طرح پیه سوزها از یک طرح سادۀ عام و استاندارد، در دوره های اولیه، به طرح های پیچیدۀ خاص و گاهی سفارشی، در دوره های بعدی، تبدیل شوند؛ همچنین این تغییرات نشان از آن دارد که این پیه سوزهای سفالی از وسیله های صرفاً کاربردی، در قرون اولیۀ اسلامی، به وسیله هایی با ارزش های زیبایی شناسانه و نمادین، در اواخر قرون میانی اسلامی، تبدیل شده اند.

a typological study on iranian ceramic oil lamps from early and middle islamic periods according to kumar vyas’s model for studying design history

abstract: this essay attempts to do a typological study on one of the most applicable lighting devices -i.e. oil lamps- of the early islamic period from iran. although introduction of iranian ceramic oil lamps goes back to the pre islamic period of iran, the most remarkable changes in the design process of these products appeared during this period. therefore, the main goal of this research is to study and follow design process of iranian ceramic oil lamps of early islamic period. this essay enquires about the most important developments on the history of oil lamps design. in order to reach the goal of this study and to do this research i have used descriptive analytical methodology of research and collected a great deal of needed information by desk study methods of data gathering. in addition, in order to delineate as good as possible the changes and developments appeared on various types of iranian ceramic oil lamps from early islamic period, here in this study i decided to use a specific framework for systematically studying history of objects’ design suggested by an indian university professor named kumar vyas. according to vyas, in order to be a major landmark a moment in the history of an object should indicate five kinds of changes: changes in design and structure of devices; changes in appearance of them; changes in methods of manufacturing; changes in the ways they have been used; and finally changes in objects’ relationship with their users. therefore, one can categorize the most important developments in designs and types of iranian ceramic oil lamps in three main groups. the first group includes those ceramic oil lamps with open, bowl shaped bodies and projected wick holders; second group have globular enclosed bodies with elongated tubular wick holders. finally, footed lamps with central stem on a plate shaped stand recognize the last group of our typology of iranian ceramic oil lamps from early islamic period.