بررسی الگوی تصویری «پیروزی فریدون بر ضحاک» به‌عنوان روایتی مستقل از شاهنامۀ فردوسی در مواد فرهنگی سده‌های ششم تا هشتم هجری‌قمری

ازجمله مضامین پرکاربرد در مواد فرهنگی سده های ششم تا هشتم هجری قمری1 نقوشی است که روایتگر داستانی مشخص هستند که می توان آن ها را در قالب «نقوش روایی»تعریف و تقسیم بندی کرد. روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک یکی از این نقوش روایی است که بی درنگ ذهن مخاطب را به روایت مشهور سرانجام ضحاک در شاهنامۀ فردوسی سوق می دهد. در غالب پژوهش ها این روایت تصویری به عنوان یکی از «نقوش شاهنامه ای»موردتوجه قرار گرفته است. تردید اصلی نگارنده از همین جا آغاز شده و مسالۀ بنیادین پژوهش را بر این پرسش پایه ریزی کرده که، میزان وابستگی و پیوستگی این روایت تصویری به روایت فردوسی تا چه اندازه است؟ برای رسیدن به پاسخی مطلوب به این پرسش اساسی، دو گونه مواد مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته اند؛ روایت های تصویری و روایت های نوشتاری. بدین منظور در گام نخست، تمام نگاره های مواد باستان شناختی سده های ششم تا هشتم هجری قمری که نمایشگر این روایت هستند، با جزئیات کامل توصیف شده است. نشانگان هویت بخش تکرارشوندۀ شخصیت های اصلی در این نگاره ها الگوی مشخصی را سامان می دهد که در این پژوهش تحت قالب الگوی تصویری «گاوسوار گرزدار»تعریف شده است. در گام دوم، روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک با روایت نوشتاری شاهنامۀ فردوسی و سپس دیگر منابع تاریخی مورد سنجش و مقایسه قرار گرفته است؛ هرچند مواد اصلی مورد بررسی در این پژوهش نگاره های مستقل از متن (به دیگر سخن نگاره هایی که نوشتاری آن ها را توضیح نمی دهد) است، اما برای ارائه تحلیلی جامع تر، نخستین نسخه های مصور شناخته شدۀ شاهنامۀ فردوسی نیز مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. نگارنده در پایان با کنار هم نهادن استناد های تصویری و نوشتاری، انگارۀ شاهنامه ای بودن روایت تصویری پیروزی فریدون بر ضحاک در مواد فرهنگی سده های ششم تا هشتم هجری قمری را رد کرده و این الگوی تصویری را شمایلی خودبسنده و متمایز از روایت شاهنامۀ فردوسی معرفی کرده است.

a study of the pictorial narrative of faridun’s triumph over zahhak as a narrative independent of firdowsi’s shahname, in the material culture from the 12th through the 14th century century

among the most eye-catching features observable on the cultural materials of 12th-14th centuries, are painted or drawn scenes which narrate a specific story and can be classified as “narrative motifs”. one of these narrative motifs are scenes which depict faridun’s victory over zahhak. these motifs bring the famous story of zahhak in firdowsi’s shahname to the mind. most researchers consider these motifs exactly in the same vein i.e. as part of “shahname-related motifs”. but this author is doubtful on asttributing these motifs to firdowsi’s grand masterpiece. the main question here is to understand that how and in which regard this motif can be related to firdowsi’s story of faridun. to reach to an answer two kinds of evidence have been studied: pictorial narratives; and written narrative which describe the story of faridun. for this reason, in the first step, all the depictions related to this story from the 12th through the 14th centuries, have been described. the repeated and distinctive motifs in these depictions have been discussed under the thematic subject termed the “mace-wielding bull-rider”. in the second step, this thematic subject has been compared with written narratives from firdowsi’s shahname and the other historical sources. considering the fact that the main data used here are depictions that lack any written descriptions, the earliest illustrated manuscripts of shahname were also studied so that we can reach a more comprehensive conclusion. in the last section, the author, by collating the pictorial and written documents, refutes the theory that takes the shahname as the origin of the depictions of faridun’s victory over zahhak, and explain its as an independent and distinct narrative of faridun’s story.