پژوهشی بر شهر باستانی فسا در دورۀ ساسانی با استناد به منابع تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی

محوطۀ تُل‌ضَحاک به‌عنوان شهر باستانی فسا در دوران تاریخی و اسلامی، در حدود 2 کیلومتری جنوب شهر امروزی فسا در مرکز شرقی استان فارس قرار دارد و در سال 1310 ه‍.ش.، به‌عنوان پانزدهمین اثر ملی به ثبت رسیده است. پس از انجام بررسی روش‌مند باستان‌شناختی این محوطه در سال 1397 ه‍.ش.، علاوه‌بر شناسایی محدودۀ محوطه (با استناد به پراکندگی داده‌های سطحی) که به بیش از 500 هکتار می‌رسد، گاه‌نگاری و دوره‌های استقراری محوطه نیز که نشان از سکونت در آن از اواخر هزارۀ چهارم پیش‌ازمیلاد، تا قرون میانی اسلامی است، مشخص شد. با مطالعۀ داده‌های به‌دست‌آمده از بررسی، به‌ویژه نمونه‌های سفالی، یکی از دوره‌های استقراری مهم این محوطه، استقرار مربوط به دورۀ ساسانی است. پراکندگی مواد فرهنگی مربوط به این دوره (به‌ویژه سفال) تقریباً در تمام سطح محوطه مشاهده شد. در این پژوهش که روش انجام پژوهش آن توصیفی-تحلیلی و نحوۀ گردآوری اطلاعات آن به دو صورت میدانی و کتابخانه‌ای است، نگارندگان با هدف بازشناسی سیمای شهر فسا در دورۀ ساسانی، تلاش می‌کنند با بررسی منابع تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی پیشین در منطقه که در ارتباط با دورۀ ساسانی منطقه انجام شده است، نتایج آن را با داده‌های مربوط به استقرار ساسانیِ شناسایی‌شده از بررسی روش‌مند محوطۀ تل‌ضحاک، درهم آمیخته تا اطلاعاتی از اوضاع سیاسی، اقتصادی شهر فسا در این دوره ارائه شود. نتایج پژوهش‌های انجام‌شده مشخص می‌کند که استقرار مربوط به دورۀ ساسانی محوطۀ تل‌ضحاک فسا بدون‌شک یک استقرار بزرگ شهری از نوع شهرهایی با شکل ساختاری نامنظم است. شهر فسا با توجه به موقعیت راهبردی مناسب و قرارگرفتن بین چند شهر شاهی مهم آن دوره و هم‌چنین شرایط زیست‌محیطی عالی برای فعالیت‌های کشاورزی و دامداری، به‌عنوان یکی از شهرهای مهم تجاری و بازرگانی در تمام مدت حکومت ساسانیان در کورۀ دارابگرد در شرق سرزمین پارس ایفای نقش کرده است.

a study on the ancient city of fasa in the sassanid period with reference to historical sources and archaeological researches

tol-e-zahak site, as the ancient city of fasa in the historical and islamic period, is located about 2 km south of the modern city of fasa in the eastern center of fars province and was registered as the 15th national monument in 1310 ad. after conducting a archaeological systematic survey of this site in 1397, in addition to identifying the extent of the site (based on the dispersion of surface data) which reaches more than 500 hectares; chronology and settlement periods of the site, which indicate its habitation from the late fourth millennium bc to the islamic middle ages; it was found. by studying the data obtained from the survey, especially pottery samples, one of the important settlement periods of tol-e- zahak area is the settlement related to the sassanid period. scattering of cultural materials related to this period (especially pottery) was observed almost all over the site. in this article, the authors intend to examine the historical sources and previous archaeological research in the region in connection with the sassanid period in the region, the results with the data related to the sassanid settlement identified from the methodical study of tol-e- zahak site, intertwined (historical approach) and to reconstruct the appearance of fasa city in the sassanid period as much as possible. studies show that the sassanid settlement of tol-e- zahak site is undoubtedly a large urban settlement of the type of cities with an irregular shape of the sassanid period. due to its strategic location and suitable environmental conditions for agricultural and livestock activities, this city as one of the important commercial and commercial cities throughout the sassanid rule and even a few centuries after the advent of islam in darabgerd province in the east of persia has played a role.