بازیابی ساختار فضایی شهر همدان در دورۀ قاجار با اتکاء به منابع مکتوب، آثار معماری و شواهد باستان‌شناسانه

با وجود اهمیت، جایگاه و نقش والای شهر همدان در تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در عصر قاجار، مطالعات هدفمندی که سازمان فضایی و ساختار اجتماعی این شهر را در آن دوره مشخص کند به انجام نرسیده و پرسش های فراوانی درخصوص چگونگی تحولات بافت تاریخی آن بی پاسخ باقیمانده است. پژوهش حاضر در پی آن است که با اتکاء به منابع مکتوب، آثار معماری و شواهد باستان شناسانه به پرسش هایی درخصوص تحول و توسعۀ ساختار فضایی شهر همدان در عهد قاجار پاسخ گوید. در نیل به این هدف، تلاش شده ضمن بهره برداری از کلیۀ منابع مکتوب مرتبط با این شهر در دورۀ مذکور تحولات بافت شهری و ویژگی های ساختاری فضاهای آن مشخص و عوامل اثرگذار بر رشد و توسعۀ شهر در این دوران مشخص شود. دستاورد این پژوهش، روشن ساخت که همدان به واسطۀ پیشینۀ کهن، موقعیت خاص جغرافیایی، بهره مندی از قابلیت های زیستمحیطی مناسب ازقبیل منابع آب فراوان و نیز بهدلیل قرارگیری در مسیر راه های مهم تجاری-زیارتی در دورۀ قاجار، ازجمله شهرهایی بوده که اهمیت و جایگاه اجتماعی و اقتصادی شایسته ای کسب کرده و جمعیت بالنسبۀ زیادی را در خود جای داده و توجه گروه های مختلف اجتماعی، به ویژه بازرگانان را به خود جلب کرده است؛ بدین ترتیب شرایط مناسبی جهت احداث و پیدایی آثار و یادمان های متعدد معماری با کارکردهای مختلف (تاسیسات دفاعی، محله های مسکونی، میادین و میدانچه ها، بازار و کاروانسراها، مساجد، مدارس، حمام ها، کلیساها و...) به وجود آمده و فضای شهری، به ویژه به جوانب جنوب و جنوب شرق توسعه و گسترش چشم گیر یافته است.

restoring the spatial structure of the city of hamedan in the qajar period by relying on written sources, architectural works and archaeological evidence

despite the importance, position and high role of the city of hamadan in the political,economic, social and cultural developments of iran during the qajar era, targeted studiesthat determine the spatial organization and social structure of this city during that periodhave not been carried out, and there are many questions regarding the nature of thechanges in the context. its history remains unanswered. the current research seeks toanswer questions about the transformation and development of the spatial structure ofhamedan city during the qajar era by relying on written sources, architectural worksand archaeological evidence. in order to achieve this goal, while using all the writtensources related to this city in the mentioned period, the changes of the urban context andthe structural characteristics of its spaces were determined and the factors affecting thegrowth and development of the city were determined during this period. the result of theresearch made it clear that due to its ancient background, special geographical location,benefiting from suitable environmental capabilities such as abundant water resources,and also due to its location on the path of important trade-pilgrimage routes in the qajarperiod, hamedan was one of the cities with social and economic importance and status.it has gained merit and accommodates a relatively large population and has attractedthe attention of various social groups, especially merchants. thus, suitable conditionshave been created for the construction and discovery of numerous architectural worksand monuments with different functions (defense facilities, residential neighborhoods,squares and plazas, markets and caravanserais, mosques, schools, baths, churches, etc.)and the urban space, especially in aspects the south and southeast have developed andexpanded significantly.