بررسی و مطالعۀ محوطه‌های پیش‌از‌تاریخ (دوران مس‌و‌سنگ و عصرمفرغ) شهرستان قلعه‌گنج (بخش چاه دادخدا)

شهرستان قلعه گنج در جنوب استان کرمان، در مرز استان سیستان وبلوچستان و هرمزگان قرار دارد. نخستین فصل بررسی و شناسایی این شهرستان در سال 1395 ه .ش. صورت پذیرفت و درپی آن، 66 محوطه و اثر که دربر گیرندۀ بازه های زمانی پارینه سنگی تا سدۀ اخیر هستند، شناسایی شد؛ در پژوهش حاضر تلاش بر این است که محوطه های دوران مس وسنگ و عصر مفرغ به صورت جداگانه از لحاظ گاهنگاری و پراکندگی استقراری و پیوندهای فرهنگی با مناطق همجوار مورد بررسی و تحلیل قرار گیرند. وجود شواهد گاهنگاری مطلق از این دوران در نزدیک ترین مناطق همجوار، برخلاف دوره های پیشین و سپسین، کمک شایانی به این تحلیل ها می نماید. در پژوهش حاضر، نخست، مجموع سطحی محوطه های دوران مس وسنگ و عصر مفرغ با توجه به روش تطبیقی و مقایسه ای مورد گاهنگاری قرار گرفته و همچنین پیوندهای فرهنگی آن ها با نواحی مجاور مشخص شده است. براساس گاهنگاری مقایسه ای انجام شده، محوطه های مس وسنگ به ترتیب معرف دوره های فرهنگی یحیی va محوطوط آباد i و علی آباد در جنوب شرق ایران هستند. مطالعۀ سفال های سطحی به دست آمده از کلیۀ محوطه های عصر مفرغ نشانگر پیوندهای فرهنگی این منطقه با کناره های شرقی جازموریان (تپۀ بمپور)، حوضۀ هلیل رود (تپۀ کنارصندل جنوبی) و درۀ صوغان (تپه یحیی) است. اجزا و ساختار نمایان و مشهود محوطه های عصر مفرغ به اشکال متفاوت معماری سنگ چین در نواحی کوهستانی برخلاف تپه های واقع در دشت، مبنای مناسبی را با توجه به داده های سطحی در پیشنهاد کارکردهایی مانند: گورستان، فضاهای مسکونی و احتمالاً ساختارهای مرتبط با مدیریت آب و کشاورزی برای این محوطه ها فراهم می نماید. محدودۀ زمانی پیشنهادی برای محوطه های این دوره با توجه به شیوۀ گاهنگاری مقایسه ای، اواخر هزارۀ چهارم تا نیمۀ نخست هزارۀ دوم قبل ازمیلاد است. محوطه های یادشده به صورت پیوسته از کوهپایه های جنوبی جازموریان تا ارتفاعات شمالی خلیج فارس گسترش می یابند که با توجه به نحوۀ پراکندگی شان و تعیین موقعیت راهبردی مکان قرارگیری آن ها به عنوان حدمیانی و پیونددهندۀ ناحیۀ بمپور با پس کرانه های خلیج فارس، فرضیۀ نقش تنگه ها و رودهای فصلی به عنوان گذرگاه و پل های ارتباطی بین دو ناحیۀ یادشدۀ مطرح می شود. نتایج تحقیق حاضر، بیانگر نقشِ واسطه ای ناحیۀ مورد بررسی در پیوند فرهنگی بین نواحی شرقی جازموریان و حوضۀ هلیل رود در دوران مس وسنگ و عصر مفرغ است.

archaeological survey of chalcolithic and bronze age sites in southern jazmourian, qal’eh ganj (chahdadkhoda district)

abstractqal’eh ganj is situated on the south of kerman province, on the border of sistan & baluchistan and hormozgan provinces. the first season of archaeological survey of this area has been carried out in 2016. this survey resulted in discovery of 66 archaeological localities dating from palaeolithic to islamic periods. in the present article, we try to determine cultural connection of study area with surrounding regions and it is the reason that we can present a relative dating for the prehistoric sites (chalcolithic and bronze age sites). based on the comparative dating, chalcolithic sites encompass two periods of fifth and fourth millennium bc that introduce cultural periods of southeastern iran, respectively, yahya va, mahtoutabad i and aliabad. the study of surface data from bronze age sites indicate a cultural connection between southern jazmurian to areas of halilrud basin (konar sandal south), soghun valley (tepe yahya) and eastern jazmurian (bampur tepe) and include a time range from late fourth millennium to early second millennium bc. there were found various stone structures in bronze age sites which suggests different functions including graves, residential spaces and water management systems. based on dispersal of the bronze age sites and their strategic location as a connection between bampur area and persian gulf, it assumes that the seasonal rivers and straits have had a role in bridging the two mentioned areas. the results of this research introduce the study area as an intermediate area for cultural linking between the eastern regions of jazmourian and halilrud basin at bronze age and chalcolithic period.keywords: jazmurian basin, qaleh ganj, chalcolithic and bronze age, southeastern iran.introductionqal’eh ganj is located on the most southern part of kerman province. chāhe khodādād is one of two districts of the present qal’eh ganj county, on the border of sistan & balouchestan and hormozgan.in 2016, the first season of archaeological survey and reconnaissance of county of qal’eh ganj has been carried out as a part of the iranian national archaeological map project in which the authors tried to clarify the cultural status of the region in different periods.in addition to these purposes, the present research attempts to analyze the results of this research in order to identify regional and transregional connections and interactions with the neighboring areas. geographically, this region has a strategic situation because it appears to link three significant cultural zones of southeast of iran (mokrān, persian gulf and halīlrūd basin).this survey resulted in the discovery of 66 archaeological localities dating from palaeolithic to islamic periods. the sites are morphologically influenced by the geographical factors of their places that can be categorized into two different types: plain areas and highlands (foothill and mountainous areas). based on the surface data, 39 sites can be assigned to prehistoric times (bronze age and chalcolithic period) matching the cultural sequence of southeastern iran. here, we aimed to answer two following questions: 1) what were the patterns of prehistoric settlements in this area? 2) how this area interacted with the other regions of southeastern iran?   data and materialsin southeastern iran, our information about the prehistoric times is limited to the old excavations of iblis and yahya. recent excavations in jiroft (konar sandal sites and varamin), tepe vakil abad in orzouiyeh, tepe dehno in shahdad have revised our knowledge about the chronology of the region which made us able to form a chronological frame for relative dating of the study area materials.      based on this comparative dating, chalcolithic sites include two periods of fifth and fourth millennium bc including three cultural periods of southeastern iran. in spite of chalcolithic site locating on both of plain and highlands, no bronze age site was found in the plain. bronze age sites only dispersed on highlands and seasonal river beaches expanding from the southern jazmurian to northern persian gulf shores.the stone fences and platforms, graves and remains of great stone architectural complexes are the shared elements of all the bronze age sites. we can suggest different functions for theses structure including graves, residential spaces and water management systems.chronologically, bronze age in this area coincides to cultural periods of yahya ivb and bampur ivi in south eastern iran. unlike the chalcolithic sites which are located on both plain and highlands, we found no bronze age site in the plain, they all were scattered in the highlands. conclusion based on the relative dating, it is realized that the chalcolithic settlements date back to fifth and fourth millennium bc presenting three cultural periods of southeastern iran, respectively yahya va, mahtoutabad i and aliabad.bronze age sites are dispersed on highlands and seasonal river beaches expanding from the southern jazmourian to northern persian gulf hinterlands. regarding to dispersion of the bronze age sites and their strategic locations, the straits and seasonal rivers are considered as the natural corridors to link jazmurian to the northern bank of persian gulf.based on the pottery evidence, a cultural continuation is evident from bronze age to early second millennium bc.