بررسی و تحلیل گونه‌ها‌ی معماری اربابی روستایی دورۀ‌ قاجار (مطالعۀ موردی: خانه و اصطبل اربابی مهری‌خانم قراگوزلو در ورکانه-همدان)

از گونه های رایج معماری متاخر تاریخی ایران، بناهای مختلف اربابی هستند که نمونه هایی از آن ها در دورۀ قاجار ساخته شده و موردتوجه حاکمان شهرها و روستاهای محلی این دوره قرار گرفته بوده است. روستای ورکانه در دهستان الوند شرقی، از توابع بخش مرکزی شهر همدان به فاصلۀ 15 کیلومتری جنوب شرقی و در درۀ ارزانفودورکانه در منطقه ای کوهستانی قرار دارد. ادارۀ این روستا در دورۀ قاجار و پهلوی توسط «نقی خان و مهری خانم قراگوزلو» بوده است. از حضور خاندان قراگوزلوها در روستای ورکانه دو بنای تاریخیِ «خانۀ اربابی» و «اصطبل پرورش اسب» با فاصلۀ به ترتیب یک صد و پانصد متری، خارج از بافت روستا به جا مانده است که در زمرۀ بناهای حکومتی، به عنوان الگوهای منتخب دو گونۀ متفاوت معماری درباری محلی و قابل قیاس با مجموعۀ بناهای اربابی «قراول خانه » آق اولر در تالش است که مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت. هدف اصلی این نوشتار، شناخت الگوها و دگرگونی های ایجادشده در معماری سنتی روستایی، برمبنای اندیشه ها و روش های تغییرشکل یافته در دو نوع بنای مختلف اربابی دورۀ قاجار و پس از آن است. بر این اساس، جستار پیشِ رو با روش توصیفی تحلیلیِ میدانی به معرفی، تجزیه و تحلیل سبک شناسانه و طبقه بندی عناصر معماری روستایی و تحولات اجتماعی تاثیرگذار در فرآیند شکل گیری معماری اربابی دورۀ قاجار در روستای ورکانه می پردازد. پرسش های این جستار: نخست، چه عواملی موجب قرارگیری این بناها در خارج از بافت روستا بوده است؟ دوم، این بناهای مورد مطالعه، چه نسبت از معماری منطقه تاثیرپذیرفته و تاثیرگذار بوده است؟ برآیند پژوهش نشان می دهد که براساس ویژگی های معماری، این دو بنا منفک از بافت روستای ورکانه و با تاثیرپذیری از معماری درباری و اروپایی مرسوم در دورۀ قاجار با مصالح بوم آورد ساخته شده اند که خانۀ اربابی با نقشۀ نیم چلیپایی و شیوۀ برونگرا و اصطبل اسب با نقشۀ مستطیل شکل متقارن ساخته شده است.