زمان فلسفی در شعر حافظ

با تامّل در آثار حکما و اندیشمندان و فلاسفۀ شرق و غرب، می‌توان‌ فهمید که درک آن‌ها از «زمان» عمدتاً دو گونه بوده است: نخست زمان طبیعی و بیرونی، معدود و تاریخی، مستمر و برگشت‌ناپذیر که مستقل از وجود و تجربۀ انسان قابل فهم است؛ دیگر زمان انسانی و درونی، اساطیری و مقدّس، پایا و برگشت‌پذیر که انسان در درون خود آن را تجربه می‌کند. در این پژوهش، نگارندگان ضمن بیان مختصری از آراء حکما و صاحب‌نظران فلسفۀ غرب دربارۀ هر دو مفهوم زمان، اشعار حافظ را نیز بررسی کرده، در پایان به این نتیجه رسیده‌اند که حافظ هر دو معنای زمان را در دیوان خود با ذوق شعری و عرفانی و دقّت فلسفی مورد توجّه قرار داده و در لابه‌لای اشعار خود از آن بهره برده است. از آن‌جایی که زمان (وقت) در عرفان جایگاه ویژه‌ای دارد و بی تردید حافظ دستی در عرفان نظری و عملی داشته است، بر این اساس به زمان استفاده شده در اشعار حافظ از دیدگاه عرفا نیز اشاره شده است.

Philosophy Era in Hafez’s Time

Investigating works of intellectuals and philosophers, one could understand their realization of “time” has been of two categories. Firstly, time that is ordinary, external, finite and historical, continuous and irreversible which is understandable regardless of human experience or existence. Secondly, human and internal time which is mystical and holy, stable and irreversible that human can experience from within themselves. In this study, we intended to briefly clarify Western intellectuals and philosophers’ perspectives regarding both concepts of time. We have also investigated Hafez poems and the results indicate that Hafez has benefitted from both concepts of time in his Divan with a poetic and mystic taste as well as philosophical precision. Since time has a specific position in mysticism and Hafez has undoubtedly been adroit in theoretical and practical mysticism, we have mentioned usage of time in Hafez’s poems from a mystic view point as well.