دگردیسی یک روایت: جانور‌همسری در اسطورۀ «کوپید و سایکی» و قصّه‌های پریان «دیو و دلبر» و «میرزا مست ‌و خمار و بی ‌بی مهرنگار»

جانورهمسری یکی از برجسته‌ترین نمودهای دگرپیکری است که در روایات گوناگون در دگردیسی دیو یا جانور به شاهزاده‌ای زیبا نمایان شده است. ریشه‌های جانورهمسری را می‌توان در ازدواج انسان‌ها و خدایان در اساطیر و افسانه‌ها دانست. روایت اسطوره‌ای «کوپید و سایکی» یکی از مهم‌ترین اسطوره‌هایی است که در آن ازدواج یکی از خدایان و یک انسان رخ داده است. برخی این اسطوره را سرمنشا روایات جانورهمسری می‌دانند، حال آن‌که در اساطیر و قصّه‌های عامیانۀ کهن‌تر از «کوپید و سایکی» نیز می‌توان ریشه‌های جانورهمسری را کاوید. در ادبیات عامیانۀ فرهنگ‌های گوناگون، به‌ویژه ایران، می‌توان قصّه‌های شفاهی یا مکتوب فراوانی از جانورهمسری مشخص کرد که بسیاری از آن‌‌ها شباهت‌های فراوانی به اسطورۀ «کوپید و سایکی» دارند. «دیو و دلبر» و «میرزا مست‌وخمار و بی‌بی‌ مهرنگار» دو مورد از قصّه‌هایی است که اشتراکاتی با اسطورۀ «کوپید و سایکی» دارند. در این پژوهش با رویکرد فرانسوی ادبیات تطبیقی به تاثیر و تاثرهای موجود در میان این روایات پرداخته شده است و با رویکردهای روان‌کاوانه و کهن‌الگویی نقد و تحلیل شده‌اند تا برخی از زوایای پنهان آن‌ها که نشان‌دهندۀ اشتراکات و تفاوت‌هایشان است، آشکار شود. قصّه‌های جانورهمسری فارسی، بیش و پیش از آن‌که متاثر از اسطورۀ رومی «کوپید و سایکی» دانسته شوند، متاثر از یکی از قصّه‌های پنچه‌تنترا هستند؛ البته می‌توان قصّه‌هایی را که ترکیبی از اسطورۀ رومی و قصّۀ هندی باشند هم در میان آن‌ها دید. عقدة ادیپ، ترس از ازالۀ دوشیزگی، سفر قهرمانی زنانه، مواجهه با آنیموس و گذار از جوامع مادرسالار اشتراکاتی است که در این روایات وجود دارد.

transformation of a narrative: the animalgroom in the myth of cupid and psyche and the fairy tales of beauty and beast and mirza mast-o-khomar and bibi mehrnegar

human-animal marriage is one of the forms of metamorphosis that has been shown in various traditions in the metamorphosis of a demon or a beast into a beautiful princess. the roots of human-animal marriage can be seen in themarriage of humans and gods in myths and legends. the mythological story ofcupid and psyche is one of the most important myths in which the marriage ofone of the gods and a human took place. this myth is considered to be the originof animal marriage traditions, while the roots of human-animal marriage can alsobe found in myths and folk tales older than cupid and psyche. in the folkliterature of various cultures, especially in iran, there are many oral or writtenstories of human-animal marriage, many of which have numerous similarities tothe myth of cupid and psyche. div-o- delbar and mast-o-khomar and bibimehrnegar are two of the stories that have something in common with the mythof cupid and psyche. in this research, with the french approach of comparativeliterature, the effects and influences among these narratives have been discussedand analyzed through psychoanalytical and archetypal approaches in order toreveal some of their hidden angles that show their commonalities and differences.