ساختارشناسی طرح و نقشمایه‌های قالی‌های بخشایش از اواخر قرن 12هجری/19 میلادی تا به امروز

بخشایش از مناطق قدیمی بافندگی قالی ایران در استان آذربایجان شرقی، با تاریخ قالی‌بافی چند‌صد‌ساله و شهرت جهانی است. با توجه به منابع و مستندات تاریخی، قدمت قالی این منطقه به دوران صفویه می‌رسد. قالی‌های بخشایش بنابه دلایل فرهنگی منطقه و غلبۀ شهرت شهر هریس، عمدتاً با عنوان قالی منطقۀ هریس در بازار شناخته می‌شود، در حالی که خود این قالی‌ها دارای ویژگی‌های خاص با طرح و نقش بومی است و تا حال نیز طرح و نقش قالی‌های بخشایش به شکل مستقل بررسی نشده‌اند. در این مقاله سیر تحول طرح‌های بخشایش از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور تاریخ قالیبافی بخشایش را به دو دورۀ تاریخی قدیمی (قرن 12 ه.ق) و معاصر (قرن 13ه.ق به بعد) تقسیم کرده و ویژگی این فرش‌ها با توجه به نوع طرح، رنگ و نحوۀ اجرای طرح را بیان و سپس به بررسی طرح‌هایی که در حال حاضر در این منطقه بافته می‌شود پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله شناسایی سیر تحول ساختار طرح و نقش قالی‌های بخشایش علی‌رغم داشتن شهرت جهانی و نبود اطلاعات کافی و تخصصی پیشین و شناسایی ویژگی‌های بافت این منطقه است. بر این اساس سوالات تحقیق عبارت‌اند از: 1) تنوع طرح قالی‌های منطقۀ بخشایش در گذر زمان به چه شکلی بوده است؟ 2)  ویژگی طرح و نقش قالی‌های بخشایش در دوره‌های مذکور چگونه بوده است؟ نوع تحقیق توصیفی – تاریخی بوده و نتیجه‌گیری با رویکرد کیفی به‌دست آمده است. شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه‌ای است. بررسی‌های میدانی انجام‌گرفته در این منطقه نشان می‌دهد که قالب اصلی و امروزی طرح‌های این منطقه طرح لچک ترنج تاجری است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که ساختار طراحی فرش‌های امروزی بخشایش نسبت به گذشته تنوع کمتری داشته و منحصراً دارای سبک لچک ترنج بوده و از یک اسلوب مشخص‌شده در سه طرح لاله‌نقشه، عصمت نقشه و تاجری پیروی می‌کند.

The Structural Study of Designs and Motifs of Bakhshayesh Rugs during Late 19th Century up to the Present

The Structural Study of Designs and Motifs of Bakhshayesh Rugs during Late 19th Century up to the Present   Abstract:   Bakhshayesh, located in North Azerbaijan Province, is one of the traditional rug weaving areas in Iran and has a long history and a worldwide fame in this craft. Due to the cultural reasons in the area and the dominance of the famous Heris City, Bakhshayesh rugs are generally known as Heris rugs in the markets whereas they have specific characteristics and indigenous motifs which have not been studied independently yet. In this article, the evolution of Bakhshayesh designs from past to present has been studied. To this end, the history of Bakhshayesh rug weaving has been divided into periods of past (18th century) and contemporary (19th century till now) and the design, color and execution characteristics of each period are presented. A study of the present time designs of these rugs follows. The aim of the study is the identification of the evolutionary structures of Bakhshayesh rugs, their patterns and motifs and the weaving characteristics of this area. There is little past information about these rugs although they have a worldwide fame.   As a result, the following research questions are asked: (A) How has the variety of the patterns of Bakhshayesh rugs been developed throughout history?, (B) What were the characteristics of the patterns and motifs of Bakhshayesh rugs in those periods?. This research is descriptivehistorical and the conclusion is reached through a qualitative approach. Data collection method was field and library study. The results show that the main pattern of the present time designs in this area is Tajeri Medallion Lachak. The findings, also, indicate that the structure of the patterns of Bakhshayesh rugs at present enjoys less variety and are limited to Medallion Lachak which follow a specific design in three patterns of Laleh, Esmat and Tajeri.