بررسی تطبیقی آرایه‌ها در مساجد جامع ورامین و نایین

هنرهای سنتی نظیر گچ‌بری، کاشی‌کاری و آجرکاری در معماری ایرانی خصوصاً در مساجد جایگاه ویژه‌ای دارند. از سویی از زمان پیدایش اسلام در ایران شاهد دگرگونی گسترده در شکل، محتوا، شیوه و محل اجرای آنها می‌توان بود. به جهت یافتن روند این تحولات، مسجد جامع نایین ـ به‌عنوان نمونه‌ای از مساجد نخستین دوره اسلامی ـ با آرایه‌های باشکوه گچ‌بری و مسجد جامع ورامین ـ از یادگارهای برجامانده پس از حمله مغولان ـ از اولین بناهایی که کاربرد رنگ در آجرکاری‌های نفیس آن اتفاق افتاد، گزینش شدند تا با مقایسه تطبیقی آرایه‌ها و تغییرات آن گمانه‌زنی در مورد نقش بستر اجتماعی‌ـ‌مذهبی در ظهور این دگرگونی‌ها (در بازه زمانی چهارصدساله بین قرن چهارم تا هشتم) بررسی شود. این پژوهش به روش تاریخی‌ـ‌تحلیلی با بررسی اسناد کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی به گردآوری داده‌ها پرداخته و پس از تحلیل و جمع بندی، به نتیجه‌گیری در مورد چگونگی تغییرات در شیوه اجرا (گچ‌بری به آجر و کاشی‌کاری رنگی)، محتوای شکلی‌‌ـ‌ معنایی (نقوش طبیعی گیاهی به اشکال هندسی پیچیده و اسلیمی)، مضمون کتیبه‌ها (از آیات قرآن به اسامی مقدس امامان و احادیث و ادعیه) و محل کاربرد آرایه‌ها (گسترش از فضای داخلی مجاور محراب به فضاهای بیرونی) اقدام کرده است. همچنین تاثیرگذاری ثبات سیاسی بر کالبد مساجد و تبدیل آن به بنایی حکومتی، نقش مغولان بر معماری مساجد (نظیر الگوبرداری فرم و آرایه‌های گنبد از چادرهای مغولان) و ظهور و تقویت تفکرات شیعی در آرایه‌های خوشنویسی جهت تاکید حکومت وقت بر مذهب رایج از اهم یافته‌های قابل ذکر است.