بازنمود نقش شیر مطیع و مُسخّر در حضور انبیا و اولیا در هنر قاجار

شیر در میان اقوام و تمدن‌های مختلف، همواره جایگاه بی‌بدیلی داشته و حضوری رمزگونه و اعتقادی یافته است. در فرهنگ و هنر ایران از نقش این حیوان به اشکال و مفاهیم گوناگون استفاده‌شده؛ گاه به‌صورت تزئینی و نمادین و در مواقعی عینی و واقع‌گرا. مقاصد عقیدتی و مذهبی از دیگر مناسبت‌‌های ظهور نقش شیر در فرهنگ ایران بوده که بارزترین نمودش، شیر حق به‌عنوان استعاره‌ای از امام اول شیعیان است؛ اما جلوۀ دیگری از حضور شیر در هنرهای دیداری، به تسخیر نفس این موجود مرتبط می‌شود؛ موضوعی که با مبحث کرامات و تصرف باطنی بزرگان راه حق بر پاره‌ای از امور هستی ارتباط می‌یابد. در هنر عصر قاجار، به‌عنوان تجلی‌گاه هنرهای عامیانۀ مذهبی، با آثار متعدد و متنوعی در این زمینه مواجهیم که در آن‌ها شیر به‌واسطۀ این نوع خوارق عادات، مسخّرِ قدرت ایمان و نفوذ باطنیِ بزرگان دین و تصوف شده و از حیوانی درنده‌خو به موجودی رام و تحت فرمان درمی‌آید. بر این اساس، تحقیق پیش رو با هدف بررسی این موضوع و این سویه از فرهنگ تصویری عصر قاجار، درصدد پاسخ به این پرسش‌ها است: 1. پیوستگی منابع و روایات حول مبحث کرامت و تسخیر حیوانات درنده، با وجه دیداری آن در هنر قاجار چه نسبتی دارد؟ 2. موضوع فوق را بر اساس مصادیق روایی و تصویری، اصولاً در چند دسته می‌توان طبقه‌بندی کرد؟ 3. خاستگاه این مصادیق و نمودهای تصویری چیست؟ و 4. این موضوع در چه رسانه‌هایی متجلی است؟ این تحقیق به روش تاریخی و توصیفی تحلیلی، با رویکرد کیفی و گردآوری اطلاعات در آن بر اساس منابع کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است. نتایج حاکی از آن است که تصویرگری صحنه‌های فرمان‌بری شیر نزد اولیا و انبیا، اساساً بر مبنای متون مذهبی و عرفانی و مشخصاً در یک مورد بر اساس متون ادبی، انجام‌گرفته و در کار هنرمند قاجاری در زمرۀ مبحث کرامت (در مقابلِ معجزه) قابل تفسیر است. این پیوستگی از نوع مستقیم بوده و نمودهای بصری موضوع در این نوشتار، بر اساس مطالعه و مشاهدۀ آثار موجود، ذیل هفت گروه یا روایت عمده قابل‌طبقه‌بندی است. خاستگاه این نمودهای بصری در سنّت و فرهنگ (مذهب و ادبیات) نهفته و در رسانه‌های مختلف تصویری، از نقاشی رنگ روغنی، دیواری، پشت شیشه، زیر لاکی و کاشی نگاری، نسخه‌نگاری (آبرنگ و چاپ سنگی) و بعضاً بافندگی قابل‌رویت است.

a thematic and pictorial study on the docile lion motif in the presence of men of god in qajar art

humans have always been fascinated by animals. animals usually provoke a strong reaction in people. most mythologies feature animals in certain roles; some belief systems feature animals as guides, oracles, or totems representing certain qualities or certain characters. that is why animals have turned up as symbols in artistic media. the art of the ancient near east includes some of the most vivid images of animals; the images of animals frequently appeared within compositions that evoked divinity, kingship, and the fertility of the natural world.both naturalistic and abstracted animal portrayals are found throughout the history of the ancient middle east and the selection of a stylized or exaggerated form is best understood as the artisan’s wish to emphasize a particular desirable or representative quality of the animal.interest in wild animals and particularly in features like horns, wings, and claws that were considered especially dangerous or powerful is characteristic of ancient middle eastern art of all periods, dating back at least to the neolithic period.during the uruk period, the lion and bull became especially prominent in the art of the ancient near and middle east and first began to be used in images expressing the power of rulers. images of lions were also used in protective contexts, and were set up in pairs to guard passageways into royal and ritual spaces. conflict between two or more powerful creatures is a recurring theme in ancient eastern art. fierce animals shown in combat were perhaps meant to embody strong opposing forces in nature.fierce animals, such as bulls and lions, as well as hawks, stags, and other powerful beasts, could be linked with certain gods whose qualities they shared. horned headdresses were markers of divinity in the ancient near east (a greater number of horns corresponded to a higher status in the world of the gods). however, the gods of the ancient middle east did not commonly appear with animal features. occasionally, gods appeared with wings and other birdlike elements, but they remained recognizably human. thus, a depiction of a bull, for example, would be understood to refer to the storm god’s presence and powers, rather than to represent the god himself in animal form.with privileged status and mystical powers, lion has constantly played a major role in human societies and different civilizations. the lion has been an important symbol to humans for tens of thousands of years. the earliest graphic representations feature lions as hunters with great strength, strategies, and skills. in later depictions of human cultural ceremonies, lions were often used symbolically and may have played significant roles in magic, as deities or in close association with deities, and served as intermediaries and clan identities.in the iranian culture and art, images of the animal were used in various forms and with different concepts, sometimes decoratively and symbolically, and other times politically. religious purposes were another occasion for the appearance and application of lion motif in the iranian culture; the most evident example of which would be the “lion of god” as a metaphor for the first shiite imam. yet, another manifestation of lion in visual arts is the one related to the subjugation of the animal by the men of god, i.e. prophets, imams and mystics. this issue could be interpreted in the field of supernatural powers of such men and their inner control over physical phenomena, including wild animals.in qajar era, as the site for the representation and the time of the development of folk religious arts, we encounter various related works in which docile lion has been subdued by the men of religion and mysticism through such supernatural powers, and consequently has become a tame animal without any fierceness or voracity.