مطالعۀ تحلیلی همنشینی نقش گیاه زنبق و خشخاش بر ظروف زرینفام عصر صفوی از منظر اجتماعی

ظروف زرین‌فام عصر صفوی جزئی از آخرین شاهکارهای زرین‌فام ایرانی است که با عرصه‌ای متفاوت در تصویرگری تظاهر یافت. نقوش گیاهی و بخصوص تلازم نقش دو گیاه خشخاش و زنبق در ظروف زرین‌فام این دوران به‌وفور قابل‌مشاهده است. تکرار نقش گیاه خشخاش را می‌توان مرتبط با وضعیت جامعه‌ی عصر صفوی در مصرف آرام‌بخش‌هایی از جنس مخدرات دانست. تداول استعمال انواع افیون‌ها در این عصر سبب شد تا اطبا و عطاران آن دوره برای کاهش مضرات مخدرات به فکر چاره‌ا‌ی دارویی باشند. نقش گیاه زنبق نیز از پربسامدترین نقوش این دوران است که در آثار هنری متفاوت مشاهده می‌شود. هدف این جستار دست‌یابی به دلالت‌های مفهومی نقش خشخاش و زنبق با توجه به اوضاع اجتماعی و تبیین علت همراهی نقش این دو گیاه بر ظروف زرین‌فام است. بر این اساس تحقیق به سوالات ذیل پاسخ می‌دهد؛ 1. کدام جریان‌ اجتماعی مرتبط با تصویرگری این دو نقش بر ظروف زرین‌فام صفوی بوده‌ است؟ 2. جایگاه نقش دو گیاه زنبق و خشخاش در تاریخ پزشکی دوران صفوی چگونه تبیین می‌گردد؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی– تحلیلی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات بر پایۀ مطالعات کتابخانه‌ای، با استناد به منابع دست‌اول صورت یافته است. نتایج کلی پژوهش حاکی از انتساب دو نقش خشخاش و زنبق پیوسته با رفتارهای اجتماعی چون رواج مخدرات عصر صفوی است. از سوی دیگر التزام این دو نقش را می‌توان تبلوری از تاریخ پزشکی دانست زیرا با استناد به منابع موثق طبی کهن در دورۀ اسلامی و منابع پیش از اسلام، گیاه زنبق به جهت ویژگی زایل کنندگی افیون کاربرد داشته است. درنتیجه هم‌جواری این دو نقش نه به لحاظ زیبایی بلکه در تظاهر ارتباطات پزشکی است که از ساختاری اجتماعی منبعث گشته است.

analytical study of the accompaniment of the image of the iris and poppy plant on the zarrinfam dishes of the safavid era from a social perspective

safavid art can be recognized from the magnificence of architectural works and decorative arts and paintings. zarrinfam dishes of this era are part of the latest masterpieces of zarrinfam of iran, which were manifested in different fields in illustration. unlike safavid blue and white porcelain, zarrinfams are designed without elements from the far east. from about this period until the thirteenth century ah, the zarrinfams were decorated with plant and animal motifs. among the countless zarrinfam pottery of the safavid era, adorned with plant motifs, the image of the poppy flower increased. plant motifs and especially the accompanying image of two plants, poppy and iris, can be seen in abundance in the zarrinfam of this period. iris or irsa is one of the most frequently used designs on works or often with poppies on dishes. the iris was previously a symbol of amesha spenta ameretat in ancient iran. ameretat was a symbol of immortality and protection of plants, guardian angel of foods and medicines to eliminate harm and diseases of plant origin. however, the repetition of the image of the poppy plant can be related to the situation of the safavid society in the consumption of various sedatives that were widespread in the daily lives of ordinary people and of the court. these motifs are an allusion to the typical consumption of kooknar and poppy, which was used with motives other than medicine, such as pleasure and euphoria. widespread beliefs, such as the encouragement or increase of sexual potency among the upper class, seem to have been among the causes of drug overdoses in this period. however, religious rites and religious rulings could not prevent the overuse of drugs, because there was no definite ruling on the prohibition of drugs in islamic jurisprudential discussions, and therefore they had become very popular among the rules of the safavid shiite rulers. on the other hand, the ban on the consumption of wine among religious people led them to resort to other entertainments, such as various drinks and delightful snacks in coffee houses and poppy houses. the prevalence of opium use in this era caused physicians and perfumers to think of a medicinal solution to reduce the harm. therefore, treatment strategies such as remedies or antidotes were used to reduce its side effects based on medical sources. the purpose of this article is to obtain the conceptual references of the image of poppy and iris concerning social phenomena and to explain the reason for the accompanying image of these two plants on zarrinfam dishes. with the aim of a different approach to reading medical