سیر تحول دیونگاری در نگارگری ایرانی با تاکید بر شاهنامه نگاری از دوره ایلخانی تا پایان دوره قاجار

دیوان به‌عنوان موجوداتی اهریمنی در بسیاری از داستان‌های شاهنامه نقش‌آفرینی می‌کنند. بر همین اساس تحلیل دیونگاری‌ها درگذر زمان می‌تواند موجبات شناخت شرایط فرهنگی‌ هنری دوره‌های تاریخی مختلف و مکاتب نگارگری را فراهم آورد. این مقاله باهدف شناخت سیر تاریخی و تحلیلی مفهوم و نقش دیو در ادبیات و شاهنامه و پیرو آن در شاهنامه نگاری در پی پاسخ به این سوالات است: 1. در یک سیر تاریخی، نگاره دیو در شاهنامه‌نگاری‌ها در تقابل با نقش آن در ادبیات دچار چه تحولاتی شده است؟ 2. ویژگی‌های فرمی و بصری نقش‌مایه دیو در نگاره‌های شاهنامه چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده و روش جمع‌آوری داده‌ها، کتابخانه‌ای است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد دیونگاری، با تکرار سنت‌های بصری نگارگران دارای هویت خاص گردید. صفات ظاهری چون شکل دست‌وپا، نحوه‌ی پوشش دیو، نوع زیورآلات و به‌کارگیری ترکیبات نیمه انسانی نیمه حیوانی در شکل جمجمه و سیمای دیو به‌صورت اشتراکاتی تکرارشونده درآمده و درگذر زمان ویژگی‌های دیوان را در نگاره‌های شاهنامه تا حدی به هم نزدیک کرده است. از سویی نگارگران در کنار پایبندی به خصوصیات دیوان در متن شاهنامه و همین‌طور روایات شفاهی موجود، در مواردی سنت نگارگری و خلاقیت هنری را مقدم‌تر دانسته‌اند. همچنین صفات منفی چون خشونت و پلیدی دیو با بهره‌گیری از اجزاء حیوانات درنده مانند شیر یا گربه‌سانان و سگ‌سانان ایجادشده‌اند و به‌کارگیری ویژگی‌های انسانی در دیوان را می‌توان در جهت القاء صفات مثبت دیوان، مانند معلم، موسیقیدان بودن و فرماندهی دانست.

the survey of transformation of the demon illustration in iranian painting with emphasis on shahnameh illustrations from the ilkhanid period to the end of the qajar period

although the concept of demon has faced ups and downs throughout the history of persian culture, but it has gradually become a symbol of the devil and the force of evil that stands against the front of goodness. in various literary sources and socio cultural roots, we see that the demon on the one hand has a divine status and on the other hand has gradually acquired human qualities. one of the goals of this research is to find out what qualities have been created for the demon in iranian literature and art in this evolutionary process. but, what is the main motivation of the researcher is to survey the drawings and literature to achieve the qualities that the demon deserves as a creature that, along with power, has intelligence and ingenuity; a creature that the iranians once considered worthy of worship and had a godly status and then in a complete rotation has become a symbol of the devil. however, it is still so great that the defeat of the demon at the end of haft khan rostam is the cause of his evolution. shahnameh, as the greatest epic work of iran, has always been the source of artistic creations, and throughout history, painters have chosen the stories of shahnameh as the subject of the work. demons not only play roles as the evil creatures in shahnameh stories, but also they have key roles in many of them. and according to this, the analysis of demon illustrations over time can provide insights into the cultural and artistic conditions of various historical periods and iranian painting schools. this article aims to understand the analytical historical course of the concept and the role of demon in literature and shahnameh and its consequences in shahnameh illustration in the following questions: 1) in the historical course, what are the changes to demon illustration in contrast to its role in literature? 2) what are the formal and visual features of demons image in shahnameh pictures? the research method has been descriptive and analytical, using library sources to collect data. in fact, by examining the historical course of the demon image in the shahnameh, we want to list the formal and apparent elements that can be found as repetitive patterns. it is also an attempt to approach the view and imagination of the iranian painter when creating the role of the demon by analyzing the historical analysis of the demon in iranian culture, which is mostly through literary narrations and specifically the shahnameh. to this aim, the famous shahnameh manuscripts of iranian art history from the rule of the mongols and specifically the injus until the end of the qajar period were studied. the statistical population of the study consisted of 5 shahnamehs, 733 ah, baysunghuri, joki, tahmasebi and shahnameh davari, and 8 paintings containing demons image, which have 4 white demons, 2 akwans, 1 arjang and 18 other demons. the results of the study show that demon illustration became a special identity by repeating the visual traditions of the painters. apparent traits such as the shape of the limbs, the manner of