بررسی کاربرد و چگونگی اجرای مورّب‌‌نویسی در نسخ خطی سدۀ هفتم و هشتم هجری (براساس نسخ خطی کتابخانه و موزه ملی ملک)

مطالعه بر روی نسخ خطی نشان می‌دهد، یکی از تمهیدات مهم کاتبان در سیر کتابت متون، مورّب‌نویسی بوده است. مورّب‌نویسی در نسخ خطی کاربردهای زیادی داشته و امکانات متنوعی برای کاتبان فراهم می‌کرده است. ضمن این که کاتبان به وفور از آن استفاده کرده‌اند. گاهی نیز نقش تزئینی در صفحه‌آرایی به خود گرفته است. با وجود چنین اهمیتی کاربردهای مورّب‌نویسی و چگونگی استفاده از آن، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هدف این مقاله بررسی کاربرد و چگونگی اجرای مورّب نویسی در سدۀ هفتم و هشتم هجری در نسخ خطی کتابخانه و موزه ملی ملک است. سوال های این پژوهش در راستای تحلیل موضوع عبارت اند از اینکه؛ 1- مزیت‌های مورّب‌نویسی برای کاتبان چه بوده است؟ 2- از مورّب‌نویسی در چه مواردی و به چه میزان استفاده شده است؟ 3- چه ساختار فرمی برای مورّب‌نویسی می‌توان در نظر گرفت؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای-اسنادی انجام گرفته است. به این منظور، تمامی 1618 برگ نسخة خطی سده های هفتم و هشتم هجری منتشر شده در سایت کتابخانه و موزه ملی ملک که عمدتاً شامل کتب علمی و ادبی، مخصوصاً کتابت اشعار است مورد مطالعه قرار گرفت و از این میان 41 برگ انتخاب شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، برای کاتبان این دوره، جنبة کاربردی مورّب‌نویسی نسبت به زیبایی و تزئینات صفحه اولویت بیشتری داشته است. کاربرد مورّب‌نویسی در دو بخش اصلیِ تکمیل و اصلاح متن و ایجاد تمایز بوده است. گاهی نیز بی‌دلیل یا به اشتباه، مورّب‌نویسی رخ داده است. مورّب‌نویسی در شرح واژگان دشوار، اصلاح جاافتادگی‌ و یا جبران کمبود فضای کتابت به منظور اصلاح و تکمیل متن کاربرد داشته و در ایجاد تمایز برای شماره‌گذاری صفحه و هماهنگی شکل‌ها با متن نیز استفاده شده است. مورّب‌سازی متن در راقمه و انجامۀ نُسخ، راهکاری دیگر برای ایجاد تمایز بوده است. استفاده از مورّب‌نویسی، بسته به کاربرد آن از یک کلمه تا یک صفحه را شامل می‌شود و غالباً در حواشی و گاهی نیز در خلال متن نوشته شده است. ساختار مورّب‌نویسی‌ نیز با بررسی طول سطرها و زاویة آن‌ها نسبت به هم به دست می‌آید.

a study of the use and manner of performing diagonal writing in the manuscripts of the seventh and eighth centuries ah (based on the manuscripts of the malek national library and museum)

the study of manuscripts shows that one of the important arrangements of the scribes in the process of writing texts was diagonal writing. however, the applications of diagonal writing and how to use it have received less attention. the purpose of this article is to study the application and how to perform diagonal writing in the seventh and eighth centuries ah in the manuscripts of the malek national library and museum. the questions of this research in order to analyze the subject are: 1-what have been the benefits of diagonal writing for scribes? 2-in what cases and to what extent has diagonal writing been used? also, 3-what form of structure can be considered for diagonal writing? to answer these questions, all 226 manuscripts of the seventh and eighth centuries ah published on the website of the malek national library and museum, which mainly include scientific and literary books, especially poetry, were studied in a descriptive-analytical manner.the topics of the manuscripts selected for this research are diverse. from scientific and medical manuscripts to religious manuscripts, each of which has its own characteristics from the point of view of writing. writing a version with the subject of geometry, which has a shape and table, has different necessities and page layout from a jurisprudential manuscript. in addition, the quality of the writing and the skill of the scribes in the manuscript are also different. also, the quality of the calligrapher in writing exquisite manuscripts is superior to conventional manuscripts, which are mostly done in a hurry and for the purpose of transcription or simple writing. every writer, regardless of proficiency, has been faced with these questions, what are the limitations of each subject and how to write it, given that writing is a difficult and time-consuming task, and at the same time, a mistake in writing is inevitable. hence, the scribes have chosen different solutions to solve these problems. for example, by creating a margin on each page, they anticipate the possibility of correcting mistakes next to the original text. one of the important strategies of scribes to face these two challenges has been the use of diagonal writing.the findings of this study show that for the scribes of this period, the applied aspect of diagonal writing had a higher priority than the beauty and decoration of the page.