مطالعه‌ای در سیر تحوّل ساختار دیباچه های مرقّع عصر صفوی

هم ‌زمان با ظهور مرقّع به عنوان شکل جدیدی از کتاب ‌آرایی، ایدهٔ افزودن دیباچه به ابتدای آن با تاسی از آثار ادبی و تاریخی نیز شکل گرفت. به مرور زمان و تحت تاثیر عوامل متعدّد، ساختار دیباچه ‌ها به تدریج پیچیده تر گردید و مولفه ‌های ساختاری جدیدی به آن ‌ها افزوده شد. هدف پژوهش حاضر تعیین سیر تطوّر مولّفه ‌های ساختاری دیباچه ‌های مرقّع عصر صفوی است. در حقیقت مسالهٔ اصلی پژوهش حاضر این است که به مرور زمان، ساختار دیباچه ‌های مرقّع دورهٔ صفوی چه تغییری کرده و ماهیّت و میزان این تغییرات چگونه است؟ برای پاسخ به سوال اصلی و رسیدن به هدف پژوهش، از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده و برای تبیین هرچه بهتر، از تطبیق و تحلیل محتوا نیز بهره گرفته شد. شیوهٔ گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌ ای است. نحوهٔ تبیین به این صورت است که ابتدا برای بررسی تاثیر و تاثّرات احتمالی، ساختار کلّی دیباچه ‌های ادبی و تاریخی و دیباچه ‌های مرقّع تیموری مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه با بررسی محتوای دیباچه‌ های صفوی، مولفه ‌های ساختاری آن ‌ها استخراج و با هم تطبیق داده شد. سپس از طریق تحلیل محتوای کمّی، نرخ تغییرات ساختارهای اصلی دیباچه ‌ها (تحمیدیه، استدلال، تاریخ و توصیف) در طول زمان مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می ‌دهد که مولّفان دیباچه‌ های مرقّع در دورهٔ صفوی، طرحی نو درانداختند و دو مولفهٔ ساختاری - تاریخ هنر و توصیف مرقّع - برای ارتباط هرچه بیشتر دیباچه با مرقّع افزودند. در حقیقت تاریخ تغییرات ساختاری دیباچه ‌های مرقّع صفوی را باید تاریخ حل مسالهٔ ارتباط دیباچه و مرقّع و برقراری تعادل میان دو مولفهٔ تاریخ هنر و توصیف مرقّع دانست. در نهایت، تلفیق و تعادل این دو مولفه در دیباچهٔ مرتضی قلی شاملو به نتیجه رسید، دیباچه ‌ای که این مساله را نه از طریق برابری این دو مولفه، بلکه با استفاده از صنایع ادبی و زبانی حل کرد. روند شخصی ‌سازی مرقّع ‌ها نیز بر کم ‌رنگ شدن برخی مولفه ‌ها مثل ضرورت پرداختن به فلسفهٔ وجودی هنر و مشروعیت ‌بخشی به آن و اهمیت برخی دیگر مانند توصیف مرقّع، بی‌ تاثیر نبوده است.

a study on the evolution of the structure of safavid album prefaces

as the evidence shows, writing preface to persian works is a tradition that goes back to the first literary or historical works after islam. with the emergence of various literary and historical forms such as a collection of poems, memoirs or dynastic and royal histories, preface writing also evolved and according to the subject or other political and religious factors, different parts of it changed. on the other hand, as a result of the great attention of the ilkhanids and subsequent governments, especially the jalayrians, to art and artists, numerous literary and historical works were made and illustrated. the timurids, by following their example, tried to develop and flourish these arts as much as possible. in the meantime, a new genre called the album, consisting of calligraphic pieces and images, was created; the oldest example of which belongs to the era of shahrokh and to prince baysonghor mirza. based on this, it seems that it was the timurids who first came up with the idea of making an album. since then, and over the next four centuries, many albums have been made up of calligraphy pieces, images, or a combination of both. likewise, it seems that adding a preface to the beginning of the album is also a timurid innovation. because the first known preface of the album, which is detached from its album and written by sharaf al-din ali yazdi, is the preface of the album of khajeh abd al-qader, a famous musician and calligrapher in the courts of jalayerians and timurids. the preface was probably written between 807 ah and 822 ah. the fact that, on what basis sharaf al-din ali yazdi wrote this preface, and whether or not it had a prior pattern are somewhat obscure to us. the second existing album preface was written with a relatively long distance from yazdi’s preface, i.e. in 897 ah, which was also separated from its album and is preserved in the collection of essays of its author, khajeh abdollah morvarid. after that, there are no other album prefaces until the first preface of the safavid album, that is, the preface of dust mohammad (951 ah). in the safavid period, we see a coherent tradition of preface writing on albums, which lasted more than a hundred years. like the literary and historical prefaces, these prefaces were changed under the influence of many factors, and their structure gradually became more complex, and new structural components were added to them.