مطالعه خطّ نسخ ریحانی با تکیه بر قرآن مجموعهٔ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی

این مقاله ضمن تجزیه و تحلیل خطّ «نسخ ریحانی» با تکیه بر قرآن موجود در مجموعهٔ شیخ صفی‌الدّین اردبیلی به مطالعهٔ عوامل شکل‌گیری و افول این خط می‌پردازد. این خط، که در منابع مختلف، به‌اشتباه با عناوین خطّ نسخ، محقّق، ریحان و ثلث معرفی شده است، همانند خطوط توقیع، رقاع، تعلیق، نستعلیق از ترکیب و تلفیق دو خط مختلف ایجاد شده است. مطالعهٔ این خط در قرآن شیخ‌صفی نشان می‌دهد که اساس و پایهٔ کتابتْ خطّ ریحان است که با ظرافتی خاص با حروف و عناصر خطّ نسخ آمیخته شده و «خط نسخ ریحانی» را پدید آورده‌ است. در این مصحف، تقریباً نیمی از حروف الفباء و اِعراب و اِعجام بر طبق قواعد و اصول خط نسخ نوشته شده و بقیه به «خط ریحانی» هستند. همچنین پدید آمدن خط‌ «نسخ ریحانی» معلول عواملی چندگانه بوده است ازجمله: تصرف و ذوق‌ورزی کاتبان آشنا با اقلام مختلف، اقتضای تندنویسی و فشرده‌نویسی قلم ریحان در کتابت قرآن، ایجاد تنوع و زیبایی در کتابت قرآن. دلایل معرفی نشدن و عدم رواج خطّ نسخ ریحانی را نیز می‌توان در نیاز به دقت و صرف زمان زیاد در کتابت با این خطّ و همچنین شباهت بسیار میان خطوط مرسوم آن‌دوره دانست. همچنین به‌سبب کم‌توجهی محققان به ویژگی‌های خاص و متمایز این خط در مقایسه با دیگر اقلام این خط کمتر به‌عنوان خطی مستقل مطرح شده است.