شناسایی کارکردهای معناگرایانه تزئینات گچبری چله‌خانه خانقاه بایزید بسطامی

در معماری اسلامی تزئین و آرایش بنا جزء لاینفک ساختمان محسوب می‌شود. حضور بارز آرایه‌هایی چون خط نگاره‌ها، نقوش گیاهی و طرح‌های هندسی، ماهیت فرعی هنر اسلامی را تشکیل می‌دهد. آرایه‌های گچی نیز از آذین‌های هنر و معماری اسلامی هستند اما  این هنر بار محتوایی بالایی داشته و علاوه بر زیبایی، جهت انتقال پیام‌های معناگرایانه کاربرد داشته‌اند. مقبره‌ بایزید بسطامی از مجموعه‌های تاریخی شهر شاهرود است که در دوران قبل از سلجوقی ساخته شده است و در دوره‌های مختلف تاریخی مرمت و گسترش شده است.  تزئینات گجبری چله‌خانه از طرح‌های هندسی تشکیل شده‌اند که دیوارها، طاقها و محراب را پوشش میدهند. هدف از این پژوهش مطالعه و شناسایی طرح‌های هندسی و تزیینات چله‌خانه بایزد بسطامی است و در پی پاسخ دهی به این سوال است که در تزئینات گچبری چله‌خانه از چه نوع نقوش و خط نوشته‌ها استفاده شده است؟ و همچنین کارکردهای معناشناسانه این تزیینات در چه بخشهایی از بنا و در چه انواعی ظاهر شده اند؟ و در نهایت انواع نقش مایه‌های به کار گرفته شده در چله‌خانه کدامند؟ بدین لحاظ پس از گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای، داده‌های بدست آمده به روش توصیفی تحلیلی مورد بحث قرار گرفته‌اند. مطالعه نقش‌مایه‌ها نشان داد که در گچبری‌های چله‌خانه گره‌ها برای تزئین و پوشاندن فضای داخلی طاقنما و دیوارهای بنا استفاده شده‌اند و گره‌ها با عناصر گیاهی(اسلیمی و ختایی) تلفیق شده و یا در کنار آن‌ها به صورت توامان وجود دارد که این عامل از ویژگی‌های بارز آرایه‌های هندسی محراب‌های گچبری دوره ایلخانی به شمار می‌رود. طراحی کتیبه در چله‌خانه حاصل ترکیب عناصر متعددی است که در ترکیب و اتصالات آن از گره‌های ترئینی میانی، انتهای تزئینی حروف، تزئینات ساقه‌ها و طرح‌های گیاهی، تزئینات ریز نقش‌های متنوع استفاده شده است. اما در کارکرد معناگرایانه این نقش و تزیینات مشخص گردید که گچبری‌ها، اسلیمی و اعداد مقدس و کتیبه‌های موجود در این بنا همه در جهت ایجاد رابطه معنایی بین عناصر کالبدی و غیر کالبدی در جهت ایجاد مفاهیم عرفانی اسلامی جهت فراهم آمدن شرایط مناسب برای خلوت نشینی سالکان بوده است.