جبر علی و معلولی و آزادی اراده

علت تامه ضرورت دهنده به معلول است و این جبر علی و معلولی موجب نظامی معین و غیر قابل تغییر می شود که به نظر بسیاری ، جائی برای اختیار باقی نمی گذارد ، ولی فلاسفه اسلامی معتقدند که هیچ منافاتی بین این دومطلب وجود ندارد و می توان هم ضرورت علی و معلولی را پذیرفت و هم افعال انسان را اختیاری دانست . زیرا اراده جزء اخیر علت تامه افعال اختیاری است بنابراین تنافی ظاهری بین جبرعلی و معلولی و افعال اختیاری براحتی قابل رفع است ولی تنافی بین جبرعلی و معلولی و آزادی اراده براحتی آن ، قابل رفع نیست زیرا اگر اراده ی دیگری جزء اخیر علت تامه اراده باشد ، تسلسل اراده ها لازم می آید . از اینرو فلاسفه ای از قبیل فارابی، ابن سینا و صدرا معتقدند که اراده انسان ، معلول اسباب و عللی خارج از اراده انسانند و در واقع ، اراده ، از خارج بر انسان تحمیل می شود ولی این نظریه قابل قبول نیست، زیرا نتیجه ای جر جبر ندارد .امام خمینی تنافی بین ‘‘ جبر علی و معلولی ’’ و ‘‘ آزادی اراده ’’ را به این نحو رفع کرده اند که اراده هر چند معلول اراده دیگری نیست ولی اختیاری است ، زیرا برای اختیاری بودن یک فعل لازم نیست آن فعل معلول اراده باشد، اقسام فاعلهای مختاری وجود دارند که اراده زائد بر ذات ندارند .