علم تفصیلی پیشین و قاعده‌ «بسیط‌الحقیقه»

مهمترین ساحت علم الهی، علم پیشین (علم ذات به‌ غیر در رتبه ذات) است. برخی معتقدند اگر این علم، تفصیلی و عین ذات باشد، بساطت ذات الهی مخدوش میشود. اما صدرالمتالهین بر اساس قاعده «بسیط الحقیقه» ایندو را جمعپذیر میداند، زیرا تفصیل و تمایز معلوم، غیر از تفصیل خود علم است. ‌نظام وجود تشکیک طولی (علّی) دارد و معلول وجود ضعیف‌شده علت است. بنابرین، مرتبه بالا (علت) وجود مرتبه پایین (معلول) را بگونه‌یی برتر (بدون نواقص آن) در خود دارد. واجب‌الوجود، برترین و بسیطترین مرتبه نظام وجود است، پس وجود برتر همه اشیایست و علم حضوری او به خویش، علم تفصیلی به اشیا ، پیش از آفرینش آنهاست؛ بگونه‌یی که خود علم بسیط است اما کشفی تفصیلی از اشیا دارد.از سوی دیگر، ذات واجب فاقد حدود و نواقص است. از اینرو برخی معتقدند تقریر ملاصدرا نیز مفید علم پیشین اجمالی است. بر اساس مبانی حکمت متعالیه میتوان چنین پاسخ داد: حقیقت وجود (وجود برتر اشیا ) مانند خطی است که اجزا آن تحقق بالفعل ندارند. حدودِ حقیقت وجود، خارج را پر نکرده‌اند اما حقیقتاً بر آن صادقند، بنابرین فانی و مضمحل در متن وجودند. پس علم وجود برتر به خویش، کاشف از حدود فانی در اوست، بگونه‌یی که سبب بروز کثرت در ذات نمیگردد. معنای «علم اجمالی (بسیط) در عین کشف تفصیلی» همین است. بنابرین، تحقق حدود اشیا در ساحت ربوبی مانند تحقق اضمحلالی اجزا خط است، یعنی حدود و کثرت زاییده از آن، نفس‌الامر دارد اما وجود خارجی ندارد.