ذهن و مراتب واقع نمایی ادراک در اندیشه صدرالدین قونوی

مسیله اعتبار و حدود شناخت و ادراک انسان و نسبت بین حقیقت و ذات اشیا با نمودهای ذهنی آنها، مستلزم تبیین نقش ذهن در ادراک و نسبتهای آندو با یکدیگر و همچنین رابطه آنها با متعلق ادراک است. گرچه صدرالدین قونوی مباحث علم و ادراک را با صبغه وجودشناختی مورد تحقیق و بررسی قرار داده، ضمن طرح مسایل «علم» و ارتباط آن با «وجود» و مراتب آن، نقش فاعل شناسا در امر شناخت را نیز بطور ویژه بررسی کرده است. مباحث او در اینباره مشتمل بر نظریات بدیعی است که میتواند برخی از وجوه مبهم مسایل ذهن و شناخت را روشنتر و سیر ظهور اندیشه‌های فلسفی شناخت شناسی را در حوزه فلسفه اسلامی آشکارتر سازد. از دیدگاه وی علم حصولی انسان که بطور عام شامل ادراک حسی، خیالی و عقلی است، دو ویژگی اساسی دارد: از یک طرف پدیدار شی فی نفسه است و برخی از وجوه و مراتب و شیون حقیقت آن را مینمایاند و از طرف دیگر همیشه در چارچوبها و قیود ذهنی فاعل شناسا قوام می‌یابد و از نقش قابلی یا فاعلی ذهن تاثیر میپذیرد. بعبارت دیگر، شناخت محصول تعامل عین و ذهن است. این نظریه که مدتها قبل از نظریه مشهور کانت ابراز شده، گرچه مبدا عزیمت متفاوتی با نظر کانت دارد، از حیث گذر از ریالیسم خام که نظریه شایع آن روزگار بوده حایز اهمیت بسیار است. قونوی همچنین مسیله مسانخت و مساوقت علم و ادراک با وجود را پیش از صدرالمتالهین طرح نموده و بسیاری از لوازم و نتایج آن را تشریح و تبیین نموده است.