بازتاب تمثیل سایه و آیه مَدَّ الظِّل در حکمت متعالیه

نقش تمثیل برای بیان حقایق مابعدالطبیعی در حکمت متعالیه بسیار برجسته است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به تمثیل سایه (ظل) و بازتاب آیه ظل (الم تَرَ الی رَبِّکَ کَیفَ مدّ الظّل) و نتایج آن در آثار ملاصدرا و پیروان مکتب وی خواهیم پرداخت. تبیین رابطه عالم با حق تعالی بر اساس اضافه قیومیّه شکل میگیرد و بر اساس آن، عالم ظل خداوند است و وجود مستقل و مکتفی بذات ندارد. انسان کامل، همچون تجلی همه صفات حق، ظل خدا و خلیفه اوست. افزون بر این، هر مرتبه از مراتب وجودی آدمی سایه مرتبه برتر است.ملاصدرا از رابطه سایه و صاحب سایه برای تبیین اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، وجود منبسط الهی، برهان صدیقین، تجلی جلال و جمال و نسبت میان علت و معلول بهره‌های فراوانی برده است. از دیدگاه او ظل (نمود) همچون برزخی میان بود (نور) و نبود (ظلمت)، کلیدی برای گشودن و درک برخی از مسایل عمده خداشناسی، کیهان‌شناسی و انسان‌شناسی است. نفی استقلال وجودی، حکایتگری و نمایندگی، دلالت و راهنمایی، استتار و اختفا، گسترش و امتداد، تناظر میان اجزا ، تلازم و معیّت، اتحاد و یگانگی و رجوع به اصل، از مهمترین وجوه تمثیل سایه است که ملاصدرا در تبیین مسایل اساسی حکمت خویش از آنها بهره میگیرد.