مقایسه‌ و داوری میان آراء و مبانی ملاصدرا و فخررازی در مسئله معاد جسمانی

فخررازی و ملاصدرا از معتقدان به معاد جسمانی هستند، اما از دو منظر متفاوت. مقایسه آراء ایشان نشاندهنده وجود مشابهت در برخی مبانی و اختلافات بنیادین در برخی دیگر است. خاستگاه اختلافات آنها در مبانی فلسفی و بویژه بحث «اعاده» معدوم بعینه و «تجرد قوا» است. اثبات عقلی معاد جسمانی فخررازی، با اعتقاد به اینهمانی آن با اعاده معدوم بعینه همراه است که نتایج نادرستی مانند مادی‌شدن ابعاد مجرد نفس در معاد را در پی دارد. از سوی دیگر، برخلاف ادعای فخررازی مبنی بر عدم اعتقاد فیلسوفان به معاد جسمانی، ملاصدرا نخستین‌بار در مقام یک فیلسوف، به اثبات فلسفی آن همت گمارد. اگرچه رویکرد فلسفی او موجب بروز انتقاداتی بر وی شد، اما همین رویکرد رمز مصونیت او از تکرار اشتباهات متکلمان، ازجمله فخررازی نیز بود. ملاصدرا با ردّ نظریه اعاده معدوم، به معاد جسمانی اخروی معتقد بود نه معاد جسمانی عنصری؛ بهمین دلیل برای اعاده افعال شخص، دیگر احتیاجی به نظریه متکلمان مبنی بر «بازگشت اجزاء متفرق شده» انسان نداشت. از دیگر تفاوتهای فخررازی و ملاصدرا، مسئله تعدد و تجرد قواست. هر دو اندیشمند به تجرد نفس معتقد بودند، با این تفاوت که فخررازی به عدم تعدد قوای نفسانی باور داشت و سعی میکرد این آموزه را با اعتقاد به اعاده معدوم بعینه هماهنگ کند، اما در مقابل، ملاصدرا راه‌حل مسئله معاد جسمانی را همانند بسیاری از مسائل دیگر، در طریق خاص معرفت نفس، بویژه تجرد خیال میدانست. این مقاله‌ ‌بدنبال تبیین و ارزیابی اختلافات مبنایی ایندو متفکر در مسئله معاد جسمانی است.

a comparative judgement of the views and principles of mullā ṣadrā and fakhr al-dīn rāzī on the problem of corporeal resurrection

both fakhr al-dīn rāzī and mullā ṣadrā believe in corporeal resurrection; however, they follow different approaches in this regard. a comparison of their views shows similarities in some of their principles but fundamental differences in some others. the origin of their difference is their philosophical principles and, particularly, the discussions of “identical restoration of the non-existent” and “immateriality of faculties”. the rational demonstration of fakhr al-dīn rāzī’s corporeal resurrection was based on his belief in identity with the identical restoration of the non-existent, which has led to some incorrect conclusions such as the materiality of the immaterial dimensions of the soul in the process of resurrection. on the other hand, in contrast to fakhr al-dīn rāzī’s claim as to philosophers’ lack of belief in corporeal resurrection, mullā ṣadrā tried to prove it philosophically for the first time. although his philosophical approach gave rise to some criticisms against him, the same approach was the secret behind his immunity against repeating the same mistakes committed by mutikallimun, including fakhr al-dīn rāzī. mullā ṣadrā rejected the theory of the restoration of the non-existent and believed in other worldly and not elemental corporeal resurrection. therefore, to demonstrate the restoration of individuals’ acts, he did not have to resort to mutikallimun’s theory of the “return of dispersed components” of human beings. one of the other differences between the views of these two philosophers concerns the problem of the multiplicity and immateriality of faculties. both thinkers believed in the immateriality of the soul, but fakhr al-dīn rāzī maintained that soulish faculties lack multiplicity and tried to bring it in line with the idea of the identical restoration of the non-existent. however, mullā ṣadrā believed that the solution to the problem of corporeal resurrection, similar to many other problems, must be sought in the specific method of the soul’s knowledge, particularly, the immateriality of imagination. this paper aims to explain and evaluate the fundamental differences between the views of fakhr al-dīn rāzī and mullā ṣadrā regarding the problem of corporeal resurrection.