اثبات تغیّر در عوالم فوق طبیعت بر اساس دو مبنای مختلف

در جریان تعامل فلسفه با آموزه‌های دینی، مسائل بسیاری تولید شده ‌است. ازجمله مباحث جدیدی که در چند دهه اخیر مورد توجه بوده، مسئله تکامل برزخی و اخروی نفوس است. از یکسو، بر اساس مبانی و تصریحات جمهور فلاسفه و نیز ظاهر سخنان صدرالمتالهین، استکمال نفوس پس از مفارقت از بدن عنصری محال است. از سوی دیگر، ظاهر آیات و روایات بر استکمال نفوس در عوالم فوق طبیعت دلالت میکند. اینگونه اختلافات، محققان و اندیشمندان را به چاره‌اندیشی واداشته است. مقاله حاضر که به روش تحلیلی استدلالی نگاشته شده، میکوشد بر اساس اصول رایج فلسفی و نیز با التفات به رویکرد عرفانی ملاصدرا، به این پرسش که «آیا نفس پس از مفارقت از بدن تغیّر و حرکت میپذیرد؟» از دو راه متفاوت پاسخ دهد. بررسیها در این پژوهش نشان میدهد که بر اساس مبانی حکما، تغیّر احوالِ نفوس پس از مرگ، امری مقبول و از باب ترتب صور بر یکدیگر و اظهار ملکات و صور کسب شده در عالم طبیعت است. همچنین بر اساس خوانش عرفانی از حکمت متعالیه، تحولات عوالم فوق طبیعت، قطعی و از سنخ همین تحولات اینجهانی است، اما در این دیدگاه تحول و حرکت بمعنای رایج فلسفی نیست بلکه عبارتست از خروج از اجمال و کمون به تفصیل و ظهور. به این ترتیب، در پژوهش حاضر هم با تحفظ بر اصول فلسفی و هم با ارائه تعریفی جدید از حرکت، از ظواهر نقلی دال بر حرکت، تبیینی معقول ارائه شده است.

demonstration of change in metaphysical worlds based on two different foundations

several problems have been produced in the process of philosophy’s interaction with religious theorems. one of the new discussions that has attracted great attention during the last decades pertains to purgatorial and otherworldly perfection of the souls. on the one hand, based on the principles and explicit theories of most philosophers and mullā ṣadrā’s words, the perfection of the soul after its separation from the elemental body is impossible. on the other hand, some sentences in qur’anic verses and islamic traditions refer to the perfection of the soul in metaphysical worlds. such differences have persuaded researchers and thinkers to find some solutions. following an analytic-inferential method, this paper seeks to provide an answer to the question of whether the soul is subject to any change and motion after its separation from the body based on both common philosophical principles and mullā ṣadrā’s gnostic approach. the findings of this study indicate that, based on philosophers’ principles, changes in the states of souls after death is an acceptable view of the type of sequence of forms and manifestation of developed habits and forms in the world of nature. moreover, according to a gnostic reading of the transcendent philosophy, changes in metaphysical worlds are certain and of the same type of change in the material world. however, in this approach change and motion are not used in their common philosophical senses and are, rather, used in the sense of departure from undifferentiation to differentiation and manifestation. in this way, the authors provide a rational explanation of change and motion in this paper relying on philosophical principles and through presenting a new definition of motion.