دوری بودن یا نبودن تعریف ماهیت و حقیقت زمان در اندیشه ابن‌سینا

ابن‌سینا درباره ماهیت زمان دو تعریف ارائه کرده که خواجه نصیر معتقد است مشتمل بر دور هستند. تعریف نخست در کتاب اشارات آمده و زمان بمعنای تقدّم و تاخّر غیرمجامع در نظر گرفته شده است. برخی از حکما همانند آقاحسین خوانساری معتقدند دوری بودن تعریف ابن‌سینا از ماهیت زمان در این کتاب، اشکالی بدنبال ندارد زیرا تصور زمان امری بدیهی است و وجود دور در تعریف امر بدیهی، ایرادی ندارد. تعریف دیگر وی در بخش طبیعیات کتاب شفا ارائه شده است. در این کتاب، ماهیت زمان بمعنای عدد حرکت، آنگاه که به اجزاء متقدم و متاخر تقسیم شود، دانسته شده است. این تعریف شیخ‌الرئیس بگونه‌یی است که زمان علاوه بر آنکه شامل کمّ متصل میشود (‌یعنی مقدار حرکت) است، کمّ منفصل را نیز در بر میگیرد (یعنی زمان عدد حرکت خواهد بود). هدف نوشتار حاضر ارائۀ تصویری روشن از تعریف ماهیت زمان در دیدگاه ابن‌سینا بر اساس دو کتاب اشارات و طبیعیات شفا میباشد. نگارنده پس از جستجو در آثار ابن‌سینا با روش تحلیلی تطبیقی، به این نتیجه رسیده که برداشت خواجه نصیر از تعریف ابن‌سینا در مورد ماهیت زمان در کتاب شفا، دچار دور نبوده بلکه او درصدد ارائۀ تحلیلی دیگر از حقیقت زمان میباشد.

circularity of the definitions of nature and truth of time in ibn sīnā’s view

ibn sīnā has provided two definitions for time, which khwājah naṣīr al-dīn ṭūsī believes to be circular. the first definition has appeared in ibn sīnā’s al-ishārāt and introduces time as incompatible priority and posteriority. some philosophers, such as āqā ḥussayn khānsārī, believe that the circular nature of ibn sīnā’s definition of time in this book poses no problem because the concept of time is an axiom, and the existence of circularity in the definition of an axiom is natural. his other definition has been given in al-shifā. here, the nature of time is defined in the sense of a measure of motion as divided into prior and posterior components. in this definition, time contains disjunctive quantity (time as the number of motion) in addition to continuous quantity (time as amount of motion). the present paper aims to provide a clear picture of the definition of the nature of time in ibn sīnā’s view in his al-ishārāt and al-shifā in al-ṭabi’iyyāt chapter. following an analytic comparative study of ibn sīnā’s works, the author concludes that khwājah naṣīr al-dīn ṭūsī’s perception of ibn sīnā’s definitions of the nature of time were not inconsistent and, rather, he intended to provide another analysis of the truth of time.