بررسی انتقادات حکیم خواجویی درباره نظریه وحدت وجود عرفانی

«وحدت وجود» بعنوان اساس و بنیان عرفان نظری، در طول تاریخ تفکر اسلامی همواره محل بحثهای فراوانی میان اندیشمندان بوده است. ملااسماعیل خواجویی، از متفکران و متکلمان عصر صفویه و دوران بعد از ملاصدراست که به نقادی این نظریه پرداخته و آن را از جهات گوناگون بچالش کشیده است. خواجویی براساس تباین وجودی واجب‌الوجود با موجودات ممکن، وجود مطلق‌نبودن واجب‌الوجود، اقامه نشدن استدلال عقلانی در اثبات وحدت وجود و نارسایی استدلالهای برخی از عارفان و متصوفان در اثبات وحدت وجود، این نظریه را نامقبول و نادرست میداند. اما در پژوهش حاضر بیان شده که انتقادات خواجویی ناشی از مغالطه و خلط میان معانی مختلف اصطلاحات علوم فلسفه و کلام با عرفان نظری است؛ هر چند که در برخی موارد مانند اقامه‌‌نشدن استدلال عقلانی از سوی عارفان در اثبات وحدت وجود‌— انتقاد او صحیح بنظر میرسد.

A Study of Ḥakīm Khājūī’s Objections to the Gnostic Theory of Oneness of Being

As the basis of theoretical gnosis, oneness of being has provoked several debates among thinkers in the history of Islamic philosophy. Mullā Ismā‘īl Khājūī, one of the thinkers and Mutikallimun of the Safavid period and postSadrian era, has criticized this theory and challenged it from different aspects. Khājūī rejects this theory based on the ontological differences between the Necessary Being and possible beings, absence of absoluteness in the Necessary Being, the lack of a rational argument for demonstrating the oneness of being, and the inefficiency of the arguments of some gnostics and mystics on proving this oneness. However, the present study postulates that Khājūī’s criticisms originate in confusing the different meanings of certain key terms in philosophical sciences and kalām with those in theoretical gnosis. Nevertheless, it seems that in certain cases, such as gnostics’ failure in adducing a rational argument for demonstrating the oneness of being, his criticism is justified.