واکاوی تبلور نظریة اسفار اربعه در معماری میدان نقش‌جهان اصفهان

تاکنون تحقیقات زیادی پیرامون میدان نقش‌جهان انجام شده است اما پرداختن به چرایی و چگونگی شکلگیری آن، جای کار فراوانی دارد؛ اینکه چرا ابعاد میدان نقش جهان، به اندازه‌های کنونی است؟ چرا چیدمان عناصر میدان به این صورت است؟ فلسفة استفاده از رنگها و طرحهای متفاوت در گوشه‌های مختلف میدان چیست؟ و سوالات بسیاری که نیاز به بحث و تحقیق دارد. این مقاله به روش توصیفی ‌‌‌تحلیلی و تاریخی‌ تفسیری تلاش میکند به اندیشه‌ها و انگیزه‌های طراحی معماری و ساخت میدان نقش‌جهان بپردازد و در این راه، با مطالعة کتابخانه‌یی و اسنادی، به گردآوری اطلاعات و تحلیل آنها پرداخته است. یافته‌ها نشان میدهد، میدان نقش‌جهان، علاوه بر دولتخانة صفوی، در قالب یک بیانیة اعتقادی ‌سیاسی است که اندیشه‌های عرفانی‌‌ شیعی را که قرنها در ضمیر ناخودآگاه ایرانیان نهفته بوده، نشان میدهد. این میدان، تمثیلی است از شب معراج پیامبراکرم(ص) و با تداعی منزلگاههای مختلفِ اسفار اربعه، سیر و سلوک عرفانی را برای سالکان متجسم میکند. از زمان ابن‌عربی به بعد و بالاخص در اندیشه‌های ملاصدرا، چهار منزلگاه برای این سفر عرفانی بیان شده که «اسفار اربعه» نامیده میشود. یافته‌های تحقیق نشان از تناظر این چهار سفر با چهار عنصر اصلی میدان دارد. این سیر و سلوک، تمثیل و تجسمی است از سفر پیامبر در شب معراج که از مکه به بیت‌المقدس مشرف شدند و سپس به آسمانها رفت. محیط 1300 متری میدان نقش جهان تمثیلی است از مسافت 1300 کیلومتری مکه تا بیت‌المقدس. نقش و نگارهای بازار قیصریه نماد زندگی روزانه و حیات دنیوی است. مسجد شیخ لطف‌الله حیاط و شبستان ندارد و سالک با حضور در زیر گنبد، تنها مظاهر حق تعالی را میبیند. مسجد جامع عباسی نماد منزلگاه «جمع» در سلوک عرفانی است. سفر دوم‌ با سیر در مقام خفیّ و اَخفی طی میشود و سالک از این مقام فانی میگردد. مرحلة سوم از سلوک که نوعی شریعت در بطن خود دارد نیز تایید اندیشة ولایت است. در انتهای سفر، دوباره به سردر قیصریه باز میگردد. اما این یک دور و تسلسل باطل نیست بلکه سالک با تجربة مراحل گذشته، به خویشتن خویش بازگشته است.

A Study of the Manifestation of the Theory of Four-fold Journeys in the Architecture of Naqsh-e Jahān Square in Isfahan

Several studies have been conducted on Naqshe Jahān Square so far. However, there is still much to explore regarding the reasons behind its construction and development. Some of the many questions that require further research target the present sizes of its dimensions, the setting of its elements, and the philosophy of using different colors and designs in the various corners of this square. Following two descriptiveanalytic and historicalinterpretive methods, this study investigated the thoughts and motives behind the architectural design and construction of Naqshe Jahān Square. The required data for this study was collected and analyzed through library and content analysis methods. The findings of the study indicate that, in addition to being the Safavid House of Government, this square functioned as a religiouspolitical statement presenting the gnosticShi‘ite thoughts which had been hidden in Iranians’ unconscious mind. This square allegorizes the Holy Prophet’s night of ascension and visualizes gnostic wayfaring for wayfarers through reminding them of the different stations of the fourfold journeys. Since the time of Ibn ‘Arabī onwards and, particularly, in Mullā Ṣadrā’s philosophy, four stations have been referred to for this mystic journey called the fourfold journeys. The findings of this study show the correspondence between these four journeys with the four main elements of the square. The four journeys represent an allegory and visualization of the Holy Prophet’s journey on the night of ascension, when he travelled from Mecca to Jerusalem and then to heaven. The 1300m2 circumference of Naqshe Jahān Square allegorizes the 1300 km distance between Mecca and Jerusalem. The designs of Qeysarriyah Bazar symbolize the different aspects of daily and worldly life. Sheikh Lotfollah Mosque has no courtyard and bed chamber, and the wayfarer only witnesses the manifestations of Almighty Truth by standing under the dome of the mosque. The Abbasi jām‘ Mosque is the symbol of the station of “jam‘ (reunion)” in gnostic journey. The second journey begins with traveling at the khafi (secret) and akhfi (most secret) levels, at which the wayfarer is mortalized. The third stage of wayfaring, which embodies a kind of shari‘at, is a confirmation of the idea of guardianship. At the end of the journey, the wayfarer returns to the threshold of Qeysarriyah again. However, this is not a vicious circle because the wayfarer returns to his true self through experiencing the previous stages.