نقد تطبیقی مبانی نظری و ساختاری کتب بلاغت فارسی

ساختار و محتوای هر اثر ادبی به میزان رشد فکری و علمی عصر مولف بستگی دارد. بسیاری از آثار به‌جای‌مانده از سده‌های آغازین اسلامی حکایت از فقدان نظریه و مبانی اصولی علوم متداول آن عصر دارند که البته این، دلیل بر ناتوانی مصنّفان و مولفان آن آثار نیست، بلکه به نبودِ ثبات و استقرار در مفاهیم و اصطلاحات بلاغت میان علمای بلاغت ‌نگار مربوط است. این مقاله به بررسی انتقادی تطور علم بدیع در کتب بلاغت عرب و نیز در آثار متقدّم بلاغت فارسی (ترجمان‎ البلاغه، حدایق‌السحر، المعجم فی معاییر اشعار العجم) می ‌پردازد و ضمن تحلیل انتقادی مبانی نظری و ساختاری این سه کتاب فارسی، اهداف، دیدگاه ‌ها و نظرات مولّفان این کتاب ‌ها دربارۀ اثر خود و نیز چشم‌انداز آن‌ها را در باب تطور علوم بلاغی و به‌ویژه علم بدیع ارزیابی می‌کند. نقد تعاریف، شواهد، وضع اصطلاحات و معادل ‌های فارسی و نیز طبقه‌بندی فصول در سه کتاب مذکور از اهمّ اهداف این مقاله است.

Comparative analysis of the theoretical and structural bases of the books on Persian rhetoric

The structure and contents of every literary work is determined by the degree of the intellectual and scientific advancement of the author’s time. A good many of the extant works from the early Islamic era, point to the absence of systematic theories and foundations of the prevalent sciences of the time; this of course is not indicative of the inability of the compilers and authors, but is related to inconsistency and instability of rhetorical concepts and terminology among the scholars who have written about the art of rhetoric. This article presents a critical study of the development of the science of badī’ (figures of speech) in the books on Arabic rhetoric as well as in the early works on Persian rhetoric (Tarjomān albelāgha; Hadāyeq alsehr; AlMo’jam fī ma’ā’īr alash’ār alAjam). While the theoretical and structural essentials of these three Persian books are analyzed, goals, perspectives, and views of their writers about their own works are assessed, so are their outlooks concerning the development of rhetorical sciences, especially, badī’. Critique of definitions, citations, the devising of terminology, and Persian equivalents as well as the chapter arrangement in the abovementioned books are the main goals of this study.