گونه‌ای از بازی شطرنج در شاهنامۀ فردوسی و سنجش آن با انواع دیگر

با تامل در متون کهن، به برخی اطلاعات و اصطلاحات تازه ‌ای دست می ‌یابیم که ما را با ابعاد مختلف زندگی گذشتگان آشنا می‌ سازد. شاهنامه به عنوان یکی از آبشخورهای اصلی فرهنگ باستان، منبعی بس ارزنده در این راستاست. شاعران، برای جلوگیری از تکرار و به تبع آن ممانعت از ملالت کلام و همچنین اظهار فضل، در وهلۀ اول از مسائل و مضامینی هم سو با موضوع و اهداف خود بهره می‌ برند. فردوسی نیز برای ارتقاء کیفیت هنری اثر ماندگار خود از تامل‌ برانگیزترین بازی، یعنی شطرنج ــ که با حماسه تناسب زیاد دارد و صحنه‌های رزم را تداعی می‌ کند ــ استفاده نموده است. نوشتۀ حاضر بر آن است که با بهره ‌گیری از شیوۀ استقرایی و بازخوانی دقیق داستان «گو و طلخند» از شاهنامه و تفحص در منابع اصلی علم ملاعب و سرگرمی‌ها، به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا ساختار و نحوۀ این نوع بازی در شطرنج قدیم وجود داشته است یا نه؟ وجوه اختلاف و اشتراک آن چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان می ‌دهد، فردوسی در این داستان گونۀ تازه ‌ای از این بازی را ارائه می‌ دهد که مسبوق به سابقه نیست و با انواع مذکور در کتب مرجع تفاوتهای قابل توجهی دارد؛ حتی چهرۀ رخ در این بازی کاملاً متفاوت با انواع دیگر می‌ باشد و چه بسا که شارحان شاهنامه نیز بدان نپرداخته‌ اند.

A version of the game of chess in Ferdowsi’s Shahnameh And its comparison with other versions

By reviewing the classical texts, we come to find certain new information and expressions that acquaint us with various aspects of the life of previous generations. The Shahnameh, as one of the principal fountain heads of our ancient culture, is an invaluable source respecting this question. To avoid repetition and, for that reason, to prevent boredom of speech, and, of course, to display their merits, poets benefit from topics and ideas in line with their own aims and objectives. To enhance his memorable work, Ferdowsi also made use of the most thoughtraising game, namely, the chess, which has direct relevance to epic and evokes war scenes. By applying a inductive method and a close reading of the story of “Gu va Talkhand” from the Shahnameh and investigating into the main sources on elme mala’eb (knowledge of games and entertainment), the present article intends to find out whether or not the arrangement and manner of playing this kind of game existed in the ancient version of the chess. What are the differences and similarities? The result of the investigation shows that, in this story, Ferdowsi has produced a new unprecedented variety of the game, which greatly differs from the versions mentioned in reference sources. Even the appearance of the Rook (castle) in this game is totally different from other kinds, something most probably disregarded by the commentators of the Shahnameh.