فاء اعجمی و تصحیف و تحریف آن در نسخِ خطیِ متاخّر با شواهدی از دیوان قطران تبریزی

فاء اَعْجَمی صامتی است که در قدیم در کتابت به‌شکلِ «ڤ» (با سه نقطۀ فوقانی) نشان داده شده است و دراصل یک سایشیِ دولبیِ واکدار (β) بوده است. به‌تدریج، فاء اعجمی (β) بر اثرِ تحوّل، به واج‌های دیگر (f، v، b و p) تبدیل شده است. در نتیجۀ این تحوّلِ زبانی و با از بین رفتنِ فاء اعجمی در زبان فارسی، به‌تدریج شکلِ مکتوبِ این حرف، یعنی «ڤ» (با سه نقطۀ فوقانی)، برای عمومِ کاتبانِ نسخِ خطی غریب و ناآشنا نمود و از‌این‌رو، وقتی آنان از روی یک نسخۀ خطی قدیمی استنساخ می‌کردند، از شناختِ آن حرف ناتوان بودند و خواسته یا ناخواسته آن را تصحیف یا تحریف می‌کردند.در مقالۀ حاضر، با تکیه بر شواهدی از دیوان قطران تبریزی، به تبیینِ مسئلۀ تصحیف و تحریفِ فاء اعجمی در نسخِ خطیِ متاخّر پرداخته‌ایم.

fā’-e a’jami and its miswriting and distortion in recent manuscripts, along with instances from the divan of qatrān-e tabrizi

fā’-e a’jami  is a consonant  that was in the past  written in the form of anڤ  with three,  dots over it. it was at first a voiced fricative, bilabial phoneme (consonant). in the course of time, the fā’-e ajami (β) changed into other phonemes (f, v, b, p). as a result of this linguistic development and following the disappearance of the fā’-e ajami, its written form, namely ڤ (with three points over it) came to look strange and unfamiliar to the scribes of manuscripts in general. thus, when copying from the old manuscripts, they were unable to recognize this written sign, and willy-nilly began to miswrite or distort it.in the present study, based on instances from the divan of qatrān-e tabrizi, we have addressed the problem of distorting and miswriting in relatively recent manuscripts.