رهیافت رابطه‌گرایی در پژوهش اجتماعی: فهم اجتماعی مناسبات همیشه‌پویایی

مقدمه: همواره در روش‌شناسی علوم اجتماعی معاصر کوشش می‌شود نوآوری‌های مفهومی و روشی ایجاد شوند که از پس تبیین مناسبات جمعی روبه‌پیچیدگی و همیشه‌دگرگون‌شونده برآیند. ظهور روندهای تازه، پدیده‌های نوظهور و پیچیده‌تر شدن مناسبات فعلی ‌ ضرورت نوآوری های مفهومی و روش شناختی را یادآور می شوند. به‌عبارتی، مداخله‌های روش‌شناسی میان و فرارشته‌ای در علوم اجتماعی بیش‌ازپیش ضروری شده‌اند؛ از جمله، به‌علت جهانی‌شدن فزایندۀ مناسبات محلی که گیدنز به‌مثابۀ ازجاکندگی مناسبات زمان-مکان می‌فهمد (گیدنز 1401)، ظهور پدیده‌های دورگه که از مناسبات پیچیده میان عناصر انسانی-ناانسانی ظهور کرده‌اند و به تکثیر و پیوندهای تازه ادامه می‌دهند (لاتور، 1993)، و ماهیت به‌شدت پویا، دگرگون‌شونده، گسسته و پیشامدی پدیده‌های نوظهور در مدرنیته متاخر (باومن، 2000) که از دسترس مقوله‌پردازی‌های جاافتاده در علوم اجتماعی مرتبط با مدرنیته کلاسیک به دور می‌مانند. بویژه این مورد آخری اتخاذ رهیافت‌های روش‌شناختی راضروری می‌سازند که به‌جای ایستایی‌های اجتماعی بیشتر بر پویایی‌های اجتماعی تاکید کنند و به دریافت و درک ماهیت شتابان، پیچیده، و پیوسته دگرگون‌شونده پدیده‌ها و رخدادهای زندگی اجتماعی بر حسب مناسبات درونی شان بیانجامند یکی از راه هایی که می شود در علوم اجتماعی برای درک و دریافت و تحلیل مناسبات نوظهور پیشنهاد داد توجه به خود این مناسبات و پویایی‌های مرتبطشان و در نظر گرفتن رابطه‌ها به‌مثابۀ واحد تحلیل است. با این کار، نه تنها پویایی‌های دگرگونی‌های اجتماعی در کانون تحلیل قرار می‌گیرند بلکه نحوه شکل‌گیری و برقراری مناسبات به علاقه پژوهشی برای آسیب‌شناسی اجتماعی تبدیل می‌شوند. در این راستا، مقاله پیش رو، با توجه به شرایطی که در بالا ترسیم شد، رهیافت رابطه‌ای را راهی برای پاسخ‌دادن به نیازهای روشی و پژوهشی معرفی می‌کند. بر این اساس، پرسش‌های مقالۀ پیش رو عبارتند از اینکه: «رهیافت رابطه‌ای در علوم اجتماعی چیست؟»، و «بنیان‌های هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی این رهیافت کدامند؟»، و «چگونه نوعی رهیافت رابطه‌ای در پژوهش اجتماعی به فهم پدیده‌های نوظهور سدۀ بیست‌ویکمی‌مان کمک می‌کند؟»، در ذیل این دو پرسش اولیه، پرسش ثانویه‌ای نیز مورد بحث قرار می گیرد که به الزامات کاربست روش‌شناختی منطق رابطه‌ای در پژوهش بازمی‌گردند: «الزامات استدلالی برای کاربست رویۀ رابطه‌ای در علوم اجتماعی چیستند؟».

relational approach in social analyses: understanding of ever-dynamic social relations

introduction and objectives: contemporary social sciences is incapable of catching and explaining complex and ever-changing collective relationships constantly if they don’t invest enough in generating new and innovative conceptual and methodological manners. featuring the emergence of new trends, and phenomena, and the increasing complexity, relations of all kinds in contemporary society remind us of the need for methodological innovations. so, methodological interventions in order to carry out inter and trans-disciplinary searches justify their necessity among other things, due to the increasing globalization of local relations, which giddens understands as a shift in time-space relations (giddens 1401), the emergence of hybrid phenomena developing from complex relations between interpersonal elements and continuing to reproduce new connections and constructive nodes (latour, 1993), and the highly dynamic, transformative, liquid and emergent nature of phenomena in late modernity (bauman, 2000). especially the latter makes it necessary to adopt methodological approaches that emphasize social dynamics rather than social statics, leading to understanding the fugitive, complex, and ever-changing phenomena that we engage in our social life increasingly. all these urge us to take into account relations in their own terms as an appropriate way of capturing new conditions.method: in this respect, this article uses the method of “text analysis” and extends the interpretative-analytical method developed by rainer keller in the sociology of knowledge (keller, 1402; tawakol and manouri, 1395), pursuing two interrelated goals: 1) developing the theoretical foundations and perspectives of qualitative research (hermeneutics of social sciences and sociology of knowledge), and by doing so 2) making the possible linkage between qualitative research and established discussions and deepening the qualitative methods of social research within the purview of qualitative paradigm (cf. keller, 1402: 81 ff.).results:  this article indicated that the relational approach is an appropriate method to understand social dynamics under the ever-changing and globalized conditions of late modern society. it also discussed that the relational approach is characterized by certain qualities, including anti-authoritative, context-sensitive (context orientation), valuation of the researcher’s experiences in diagnosing and solving problems, and the suitability of the methodological approach for inter-and trans-disciplinary studies. to further explain the proposed method and provide a basis for future theoretical discussions and empirical applications, this article first highlighted the importance of emphasizing relationships in the social sciences for understanding and analyzing social dynamics.