بررسی بنیادهای فلسفی-نظری رابطۀ علم و قدرت در «تبارشناسی» و «روش‌شناسی بنیادین»

مقدمه: تبارشناسی و روش‌های تحقیق منبعث از آن مانند تحلیل گفتمان، امروزه کاربرد زیادی یافته‌اند و موضوعات و پدیده‌های اجتماعی بسیاری با این روش مورد پژوهش قرار می‌دهند. از سوی دیگر این روش متناسب با سنت اسلامی نیست و منجر به نسبیت‌گرایی روش‌شناختی خواهد شد. در این مقاله قصد داریم با بهره‌گیری از روش تطبیقی، از نگاه سنت اسلامی و با تکیه بر روش‌شناسی بنیادین حمید پارسانیا، روش تبارشناسی فوکویی را بررسی و نقد کنیم.تبارشناسی میشل فوکو: فوکو پس از روش دیرینه‌شناسی و تحت تاثیر نیچه، تبارشناسی را مطرح کرد. او در روش تبارشناسی بر اساس دو مولفۀ «تاریخیت» و «قدرت»، شکل‌گیری پدیده‌های فیزیکی، اجتماعی و نظام‌های علمی را در طول تاریخ توضیح می‌دهد. تاریخیت در نظر فوکو، به‌معنای فقدان غایت و تلقی کلی و آینده‌ای مشخص از تاریخ است و بنابراین روایت فوکو از تاریخ، معطوف به مسئلۀ زمان حال است؛ او ناظر به مسئلۀ اکنون، به تاریخ گذشته مراجعه می‌کند و چون لحظۀ اکنون در نظر او، مقید به هیچ ضرورتی ازلی نیست، تاریخ گذشته نیز فاقد پیوستگی ازلی و ناظر به گسست‌های تاریخی است. در این تلقی، شناخت و تکوین تاریخ و نظام‌های علمی در طول تاریخ، محصول تصادف و «تفاوت» بوده است، در حالی‌که در سنت اسلامی، اعتبار نظریه‌های علمی وابسته به ایدۀ «اینهمانی» و وحدت کلی تاریخ است. همچنین در نظر فوکو، قدرت، هم برساختۀ تاریخ و هم برسازندۀ آن است و از این‌جهت اشیاء اساساً در تاروپود روابط قدرت تکوین می‌یابند. در این نگاه، قدرت کالا یا حقیقتی نیست که در اختیار و تملک کسی قرار بگیرد، بلکه قدرت امری سیّال و منتشر و حتی فاقد جوهر و ذات است. قدرت همان عاملی است که سازندۀ تفاوت اشیاء است و تمایز و تشخص هر شیء یا هر گفتمانی از شیء و گفتمان دیگر، ناشی از روابط قدرت است. تاریخ، عرصۀ عملکرد مراسم قدرت است و در نتیجه بشر از یک نوع سلطه به نوعی دیگر می‌رسد. یکی از مولفه‌های اساسی قدرت در روش تبارشناسی، پیوند وثیق آن با علم و نظام‌های دانشی است؛ بر این اساس علم، دیگر حقیقی برخوردار از ضرورت ازلی و خارجی و محصولی فارغ از اقتضائات تاریخی نیست. در این نگاه علم محصول قرارگرفتن در درون شبکه‌ای از روابط قدرت، در قالب گفتمان‌ها است. ما با رژیم‌های حقیقتی روبه‌رو هستیم که محصول روابط قدرت در هر دوره‌اند. مطابق رابطۀ قدرت و  دانش در تبارشناسی فوکو، قدرت، بدون دانش اِعمال نمی‌شود و قدرت، نیز منشا دانش است. روش تبارشناسی در استمرار نظریات و چشم‌اندازهای جامعه‌شناسی معرفت، هیچ نقشی برای مابعدالطبیعۀ سنتی در تکوین نظریات علمی قائل نیست و علم و معرفت را امری صرفاً تاریخی و اجتماعی و محصول روابط قدرت می‌داند. 

the study of philosophical-theoretical foundations of the relationship between knowledge and power in genealogy and fundamental methodology

introduction: genealogy and research methods derived from it, such as discourse analysis, have become widely used today, and many social issues and phenomena are studied through this approach. on the other hand, this method is not compatible with the islamic tradition and leads to methodological relativism. in this article, we intend to examine and criticize foucault’s genealogical method by using the comparative method, from the perspective of the islamic tradition and relying on hamid parsania’s fundamental methodology.genealogy of  michel foucault: after the archaeological method and influenced by nietzsche, foucault proposed genealogy. in this method, based on two components of historicity and power, foucault explains the formation of physical phenomena, social structures, and scientific systems throughout history. historicity for foucault means the absence of a final purpose or a universal and specific future for history; thus, his account of history focuses on the present moment. he refers to the past in light of the present moment, and since the present moment, in his view, is not bound to any eternal necessity, the past is also characterized by discontinuities and lacks inherent continuity. in this perspective, knowledge and the formation of history and scientific systems are products of chance and difference, while in the islamic tradition, the validity of scientific theories depends on the idea of identity and the overall unity of history.furthermore, for foucault, power is both a product and a producer of history and thus, objects fundamentally form within the texture of power relations. in this view, power is not an entity or truth that can be possessed, but rather a fluid and diffuse phenomenon, lacking essence or substance. power is the factor that creates differences between objects, and the distinction and identity of any object or discourse emerge from power relations. history, in this sense, is the field where the rituals of power operate, and consequently, humanity moves from one form of domination to another. one of the key elements of power in the genealogical method is its close connection with knowledge and epistemic systems. accordingly, knowledge is no longer an eternal and external truth free from historical contingencies. instead, it is the result of being embedded within a network of power relations, shaped through discourses. we encounter regimes of truth, which are products of power relations in each era. according to the relationship between power and knowledge in foucault’s genealogy, power is not exercised without knowledge, and power is also the source of knowledge. the genealogical method, in the continuation of the sociology of knowledge perspectives, does not assign any role to traditional metaphysics in the formation of scientific theories and views knowledge and science as purely historical and social phenomena, products of power relations.hamid parsania’s fundamental methodology: parsania’s fundamental methodology, which is derived from the principles of islamic philosophy, seeks to explain the interaction between the fixed and eternal principles of a scientific theory on one hand and its variable and historical elements on the other.