ماهیت علم در پارادایم اسلامی

زندگی انسان و حرکت تکاملی و معنوی او وابسته به این است که با واقعیتی که روبه روی اوست، ارتباط برقرار کند. آنچه این ارتباط را برقرار می‌کند، علم است که ماهیتش به‌دلیل تعریف‌های زیاد و متنوع و دلایل دیگر در بقعه‎ای از ابهام باقی مانده است. باوجود اتفاق‌نظر دربارۀ پرسش‌های اساسی در مورد علم و ضرورت پرداختن به آن، بر سر چیستی و تعریف دقیق آن اختلاف‌نظر زیادی وجود دارد. افزون‌براین، یکی از چالش‌ها در مورد علم، وجود تلقی‌ها و تفسیرهای متعددی است که از واژۀ علم در منابع مختلف شده است. همچنین، پیوستاری بودن ماهیت علم (کافی، 1402) این چالش را جدی‎تر کرده است. مشکل سوم برای فهم معنای علم، از مشترک لفظی بودن واژۀ علم در زبان فارسی به وجود آمده است.سرانجام عدم‌دقت در آثار ترجمه‎ای در ترجمه سه کلمه انگلیسی knowledge، dicepline وscience  بر مشکل‌های قبلی افزوده است که گاه هر سه واژه به علم ترجمه شده است. این عدم‌دقت در ترجمه سبب بروز اشتباهات دیگری نیز در بحث چیستی علم شده است. به‌طورمثال، به این جمله دقت کنید: «تجربه معیار علم بودن علم است». بسیاری این نقد را بر این نظر وارد کرده‌اند که علوم بسیاری وجود دارد که تجربه معیار علمیت آنها نیست؛ مثل فلسفه، عرفان، فقه و... .؛ ولی به این نکته دقت نشده است که در این جمله کلمه‌ای که به علم ترجمه شده است، science بوده که ترجمۀ آن علم تجربی است. ازاین‌رو، ترجمه درست جمله این می‌شود که تجربه معیار علمیت علم تجربی است و این درست است. پس باید گفت تجربه معیار علمیت science‌ها است نه هر علمی.به نظر می‌رسد نگاه یک‌سو به علم نمی‌تواند ما را در فهم ماهیت علم به هدف برساند. به‌‌دیگرسخن، ازآنجاکه نگاه تک‌ساحتی (منطقی، فلسفی، دینی، فلسفۀ علمی) به چیستی علم کامل و دقیق نیست، باید آن را از منظرها و نگرش‌های مختلفی نگریست و تعریف کرد. منابع و آموزه‎های دینی، منطق، فلسفه، فلسفۀ علم و حتی خود علم از مهم‌ترین نگرش‌هایی هستند که ‌امروزه می‌توان بر اساس آنها علم را تعریف کرد؛ زیرا همۀ علوم به یک لحاظ، به دو دسته کلی قابل تقسیم‌اند: اوّل، علومی که خدا از طریق وحی به اشخاصی برگزیده، بر انسان‌ها مکشوف کرده است که صورت مکتوب آن، در قالب متون مقدس دینی بر جای مانده است و دوم، علومی که خود  انسان‌ها از راه به‌کارگیری همه قوای ادراکی خود بدان‌ها دست یافته‎اند. طبق این دسته‎بندی، علی‌الاصول، دامنۀ علم بسیار وسیع‌تر از محدودۀ علم تجربی است.ابهام در چیستی و ماهیت، تفسیرهای مختلف، پیوستاری بودن، مشترک لطفی بودن، و عدم‎دقت در ترجمۀ واژه‎های متقاربۀالمعنی درخصوص واژۀ علم سبب شده است که معنای علم در متون مختلف دیریاب باشد. ازاین‌رو، در این جستار درصددیم ضمن بررسی معنای علم در منطق، فلسفه، فلسفۀ علم و در منابع اسلامی، الگوواره‎ای از معنای علم براساس منابع و اندیشۀ اسلامی ارائه دهیم و نسبت و مناسبت آن را با معنای علم در پارادایم‌های دیگر بکاویم. شاید این تلاش سبب شود تا زمانی که متنی درخصوص علم خوانده و مطالعه می‎شود، توجه شود که در آن متن از کدام منظر به علم نگریسته شده است تا ابهامات به حداقل برسد. علم در منطقدر منطق، علم در معنای بسیار وسیع مطلق شناخت، معرفت یا آگاهی (knowledge) به کار رفته است (مطلق بودن علم در منطق نسبت به هر موضوعی، به هر روشی و نسبت به هر هدفی است). علم منطقی به فرایندهای درونی ذهن یا شیوه‌های پردازش اطلاعات اطلاق می‌شود؛ روشی که به‌وسیله آن داده‌ها را موردتوجه و تشخیص قرار داده، به رمز درآورده، در حافظه ذخیره کرده و در هنگام نیاز آنها را از حافظه بازیابی کرده و از آنها استفاده می‌شود.علم در فلسفهمعنای علم فلسفی بسیار شبیه علم منطقی است. علم در فلسفه معمولاً نقیض جهل تلقی می‎شود. فلاسفه گاه علم را مترادف معرفت و معمولاً به معنای اعم از معرفت در نظر می‎گیرند. گاهی نیز از علم در فلسفه به معرفت‎شناسی تعبیر می‎شود. «معرفت‌شناسی»، تجزیه‌وتحلیل فرآورده‌های ذهنی را برعهده دارد که بخشی از آن معرفت علمی است. معرفت‌شناسی نظریه‌ای در باب علم منطقی است و به این سوال پاسخ می‌دهد که «آنچه انسان می‌داند چگونه می‌داند؟» علم در فلسفه علم در فلسفۀ علوم به‌ویژه، فلسفۀ علوم تجربی، واژه علم به معنای نظامی از شناخت‏های انسان است که موضوع مشخص، روش پژوهشی تعریف‎شده و هدف از پیش‎تعیین‌شده دارد .

the nature of science in the islamic paradigm

introductionhuman life and his/her evolutionary and spiritual development depend on communicating with the reality that is in front of him/her. what establishes this connection is science, whose nature remains in a place of ambiguity due to many and varied definitions and other reasons. however, despite the consensus about the basic questions about science and the necessity of dealing with it, there is a lot of disagreement about what it is and its precise definition. this article focuses on the issue of ambiguity in understanding the word science in different texts. because science is very diverse and plural in logic, philosophy, philosophy of science, and religious texts, and this diversity and pluralism has caused ambiguity in understanding the meaning and nature of science. also, the common vocabulary of the word science, the continuity of the nature of science, and the inaccuracy in the translation of knowledge, discipline, and science to science have intensified this ambiguity. maybe this essay will cause, when a text about science is studied, to pay attention to which point of view science has been looked at, to minimize ambiguities. finally, to verify the meaning of science, a paradigm is presented at the end.  resultsman’s life and his evolutionary and spiritual movement depend on communicating with the reality that is facing him. what establishes this connection is science, whose nature remains in a state of ambiguity due to many and varied definitions and other reasons. despite the consensus about the basic questions about science and the necessity of dealing with it, there is a lot of disagreement about what it is and its precise definition. in addition, one of the challenges regarding science is the existence of many perceptions and interpretations of the word science in different sources. also, the continuity of the nature of science (cf. kafi, 1402) has made this challenge more serious. the third problem in understanding the meaning of science arises from the fact that the word science is common in the persian language; for example, in the identity of religious science: a cognitive perspective on the relationship between religion and human sciences (bagheri, 2007), in the first chapter it is not clear what is meant by science? experimental? (refer: kafi, 2015, pp. 42-32).finally, the inaccuracy in translation works in the translation of the three english words knowledge, discipline, and science has added to the previous problems that sometimes all three words have been translated as science. this inaccuracy in translation has caused other mistakes in the discussion of what is science. for example, pay attention to this sentence: experience is the criterion of science being science , many have criticized this opinion that there are many sciences that experience is not the criterion of their scientificity, such as philosophy, mysticism, jurisprudence, etc.; but this point has not been paid attention to, that in this sentence, the word that is translated as science is science, which is translated as experimental science.