نمودارهای جهان‌نگارانه در اسلام

نویسنده در ابتدا اشاره ‌ای به بحث مهم جهان ‌شناسی در اسلام نموده و آن را از منظر دو منبع مهم اسلام یعنی قرآن و سنت، به شکلی مختصر مورد واکاوی قرار داده، و در ادامه به شناخت نمودارهای جهان ‌نگارانه در اسلام، با توجه به سه سنت فکری فلسفی ـ علمی، گنوسی و عرفانی پرداخته است. نویسنده رشد و تبلور گرایشهای کلامی را در عدم به وجود آمدن یک سنت مجزای مبتنی بر تاملات جهان ‌شناسانه دینی در اسلام موثر دانسته و به تاثیر یونان، هند و ایران در ظهور این سه سنت فکری اشاره کرده است؛ از جمله مهم ‌ترین مواد تاثیرگذار بر شکل‌گیری نمودارهای جهان ‌نگارانه در درون این سه سنت فکری، می ‌توان به تاثیر جهان ‌شناسی های ارسطویی و بطلمیوسی بر نظامهای کلامی و فلسفی، نظام هفت اقلیم بر جغرافیای اسلامی و آموزه ‌های نوافلاطونی بر حکمت گنوسی و عرفانی اشاره کرد. در ضمن، این نمودارهای جهان ‌نگارانه نیز شامل طرحهایی درهم تنیده از افلاک سیاره ‌ای، افلاک تحت قمر عناصر چهارگانه، بروج دوازده ‌گانه، جهات اصلی چهارگانه، جهان معدنی و حتی اعضای اصلی بدن انسان می ‌شدند. نویسنده با توجه به گستره وسیع نمودارهای جهان ‌نگارانه در نُسَخ خطی برجای مانده، دست به گزینش زده و تنها شماری از این نمودارها را براساس سه سنت مذکور، مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. این نمودارها متعلّق و یا منتسب به علما و دانشمندانی از هردو مذهب شیعه و سنی و با مشربهای فکری متنوّع هستند که از جمله این شخصیتها می ‌توان به این افراد اشاره کرد: جابر بن حیّان، اخوان الصفا، ابویعقوب سجستانی، ابوریحان بیرونی، ناصرخسرو، حامدی، حمیدالدین کرمانی، ابن ‌عربی، سید حیدر آملی و ابراهیم حقّی.