رفتار سیاسی علمای شاخص اهل‌سنت و امامیه با خلافت عباسی

مطالعه تاریخ اسلام، نشانگر دوگونگی رفتار علمای اهل ‌سنت و امامیه با خلافت اسلامی است. علما به دلیل تسلّط بر مبانی فقه و کلام اسلامی، می‌توانستند نقش مهمی در صورت‌بندی مبانی مشروعیت قدرت خلافت اسلامی، ایفا کرده و به عنوان، نظریه پردازان قدرت، در خدمت خلافت قرار گیرند، چنان­‌که در خلافت بنی‌­امیه، برخی از علمای اهل‌­سنت چنین نقشی را بر عهده گرفته و به حمایت از امویان پرداختند. در مقابل عده دیگری از علما، به عنوان منتقدان جدی خلافت، به رد این دیدگاهها پرداخته و عملکرد خلفا را زیر سوال بردند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، تلاش می‌شود، به این پرسش اصلی پاسخ ‌داده شود که علت دوگونگی رفتار علمای مذاهب با خلافت عباسی چه بود؟ این مقاله در صدد بررسی صحت و سقم دو فرضیه است: اول؛ انگیزه‌ های مذهبی عالمان، نقش مهمی در دوگونگی تعامل عالمان با خلافت داشت. دوم؛ نیاز خلفا به کسب مشروعیت و تثبیت قدرت، موجب دوگونگی رفتار عالمان با خلافت شد. این بررسی نشان داد، انگیزه‌­های مذهبی در دوگونگی روابط علمای مذاهب با حاکمیت عباسی، نقش موثری داشت. به همان اندازه که نزدیکی برخی عالمان سنی، معتزله و شیعه به کانون قدرت، با هدف ترویج باورهای عقیدتی، حفظ تشکل مذهبی و اصلاح باورهای مردم صورت گرفت، روی برتافتن دیگر علما از قدرت نیز به دلیل نگرانی از تضعیف مبانی عقیدتی، فساد عقیده و تحریف اعتقاد مذهبی، انجام شد. عامل دیگر این دوگونگی رفتار، نیاز حاکمیت عباسی به مشروعیت سازی بود. در زمان نخستین خلفای عباسی، آنها برای تثبیت قدرت و مشروعیت حکومتشان، به علمای معتزله و شیعه نیاز داشتند. پس از ثبیت قدرت، برای ادامه حیات، نیازی به معتزله نبود و شیعه رقیبان جدی به شمار می‌آمدند، از این رو، حاکمیت، به سمت اهل‌سنت گرایید و در این دوره، تعامل عالمان سنی با خلافت بیشتر شد.

Political behaviors of Sonni and Imamiyah distinctive scholars with Abbasid’s Caliph

Studding Islamic History shows the dual acts of Sonni and Imamiyah scholars with Islamic Caliphate. Because scholars have hegemony on basis of jurisprudence and Islamic Kalam they could take important role in formation of basis of legitimation of Islamic Caliphate’s power. And, they as a theorists of power served Caliphate, so that in Bani Omayah’s Caliphate some Sonni scholars had such a role and supported Omayyad.On the contrary some scholars were as a serious critic for Caliphate and deny these views and questioned Caliphs’ functions. This article tries to with utilizing from descriptiveanalytic method answer this question that what was the dual behaviors of sect’s scholars with Abbasid’s’ Caliphate? This article tries to examine two hypotheses: first scholars’ religious motives had important role in dual interaction with Caliphate. Second the need of Caliphate for achieving to legitimation and stabilizing power had cause to dual behaviors of scholars with Caliphate. This examination showed that religious motives had influential role in dual relationship of scholars with Abbasids’ government. As much as Sonni, Mo’tazele and Shi’a scholars were close to center of power with aim of propagating ideal beliefs, keeping religious organization and reforming people’s beliefs, on the contrary refusal of other scholars from power also was because of fear from weakening of religious essentials, corruption of idea and distortion of religious beliefs. Furthermore, another reason for these dual behaviors was the need of Abbasids government for making legitimation. In time of first Abbasid’s Caliphs for their power and legitimacy they need to Mo’tazele and Shi’a’s scholars. After stabilizing the power for continuing the government’s life there wasn’t no need to Mo’tazele, and Shi’a were the serious competitors, so the government gravitated to Sonni and in this era interaction of Sonni scholars with Caliphate became increase.