بررسی تاریخی عبارت «خلیفة الله» در روایات مذاهب اسلامی

عبارت «خلیفة الله» به معنای جانشینی انسان به جای خداوند، در اعتقاد اسلامی جایگاه مهمی دارد و باور رایج در مذاهب اسلامی این است که انسان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین است. در روایات مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» گاهی به تنهایی و گاهی به صورت «خلیفة رسول الله» و گاهی به شکل «خلیفة الله» به کار رفته است. این پژوهش به دنبال بررسی سیر تطور رواج و مصادیق این عبارت در روایات مذاهب اسلامی است. گردآوری داده‌های این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و اسنادی می‌باشد و روش انجام آن توصیفی تحلیلی است و بر این اساس روایات مذاهب: زیدیه، اباضیه، شیعه امامیه و اهل‌سنت بررسی و تجزیه و تحلیل گردیده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در منابع مختلف مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» و جمع آن «خلفاء»، در بیشتر موارد در معنای لغوی همراه واژه‌های «الله»، «رسول الله»، «کتاب»، «رحمن» و «رب العالمین» ذکر شده‌اند. همچنین در روایات، مصداقهای مختلفی برای عبارت «خلیفة الله» به کار رفته است، گاهی برای مصداقهای عام مانند: فرشتگان، عالمان و اهل‌یقین و آمران به معروف و ناهیان از منکر، و گاهی برای مصداقهای خاص مانند: حضرت آدم(ع)، حضرت داود(ع)، حضرت محمد(ص)، امامان، به‌خصوص امام علی(ع) و امام مهدی(ع) به کار رفته است. اما نکته حائز اهمیت این است که در روایات تمام مذاهب، در قرن اول و دوم قمری عبارت «خلیفة الله» یافت نمی‌شود و در این دوره واژه «خلیفة» به تنهایی یا به صورت عبارت «خلیفة رسول الله» مشاهده می‌گردد و از قرن سوم به بعد عبارت «خلیفة الله» در روایات به دفعات دیده می‌شود. این تحقیق می‌تواند آغازی برای کاوش بیشتر این عبارت در روایات باشد.

Historical Study of the Phrase “Khalifat Allah” (Caliph of God) in Traditions of Islamic Denominations

The phrase “Khalifat Allah” (Caliph of God), meaning the representativeness of God by human, has an important place in Islamic belief and it is a common belief in Islamic denominations. It states that man is the caliph and successor of God on earth. In traditions of Islamic denominations, the word “Khalifah” (Caliph) is sometimes mentioned alone, sometimes as “Khalifat Rasul Allah” (Caliph of the Messenger of God) and sometimes as “Khalifat Allah” (Caliph of God). This paper and research seeks to examine the evolution of the prevalence and examples of this phrase in traditions of Islamic denominations. The data collection of this research has been conducted through library research and documentary methods and the method of doing it is descriptive content analysis. Based on this, traditions and Hadiths of the denominations: Zaidiyyah, Abadhiyyah, Shia Imamiyyah and Sunni have been studied and analyzed. The findings of this study show that in different resources and books of Islamic denominations, the word “Khalifah” and its plural form “Khulafa”, are mostly used in their literal meaning and are mentioned with other words “Allah”, “Rasul Allah”, “Kitab”, “Rahman” and “Rabb alAlamīn”. Also, in the narrations, various examples have been mentioned for the phrase “Caliph of God”, such as some general examples: Malaʾika, Ahl alYaqin, ʿUlamaʾ and Amirin bi alMaruf; Sometimes it has been used for special examples, such as: Prophet Adam, Prophet David, Prophet Muhammad, Shiite Imams, especially Imam Ali and Imam Mahdi; However, the important point is that in traditions of all denominations, in the first and second century A. H., the phrase “Caliph of God” is not found, and in this period, the word “Caliph” is seen alone or as the phrase “Caliph of the Messenger of God”, and from the third century A. H., the phrase “Caliph of God” is often seen in traditions. This research can be the beginning of further analysis and exploration of this phrase in traditions and Hadiths.