برنامه‌ریزی زبان، فرهنگ زبانی و مولفه‌های آن (مطالعه‌ای موردی در شهر تهران)

اصطلاح «فرهنگ زبانی» یکی از اصطلاحات تخصصی حوزه جامعه‌شناسی زبان و مردم‌شناسی زبان است. مفهوم «فرهنگ زبانی»، مولفه‌ها و رابطه آن با برنامه‌ریزی زبان موضوع مورد بحث این مقاله است. توجه علمی و موشکافانه به موضع فرهنگ زبانی در سطوح خرد و کلان آن، برای تحلیل، تعلیل و تنظیم برخی مسایل اجتماعی زبان و از جمله برنامه‌ریزی زبان لازم و مفید است. به همین دلیل، ابتدا مولفه‌های تشکیل‌دهنده فرهنگ زبانی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. سپس یکی از این مولفه‌ها (یعنی نگرش زبانی) و رابطه سازه‌های آن با یکدیگر در اجرای یک پژوهش میدانی در میان فارسی زبانان شهر تهران مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این مطالعه نشان می‌دهد که می‌توان فرهنگ زبانی را شامل نگرش‌ها، باورها، هنجارها و سرمایه‌های زبانی دانست. ضمن این‌که نگرش زبانی خود شامل سه ساحت پیکره، شان و زبان‌آموزی است. بررسی هر یک از این سه ساحت نگرش زبانی از جنبه‌های آگاهی، احساس و رفتار نشان داد که از میان مولفه‌های تشکیل‌دهنده نگرش‌های زبانی ساکنان تهران، مولفه احساس به طور کلی و احساس نسبت به شان زبان فارسی به ویژه، بیشترین سهم را در نگرش زبانی و در نتیجه ساختار فرهنگ زبانی فارسی زبانان دارد. این یافته بر اهمیت مولفه احساسی و عاطفی فرهنگ زبانی فارسی زبانان تهران دلالت دارد. به نظر می‌رسد که توجه به عوامل عاطفی به منزله جزیی از فرهنگ زبانی، در تحلیل‌های جامعه‌شناختی زبان فارسی و تنظیم و ترویج برنامه‌های زبانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد.