تاثیر فواصل آبیاری و زمان قطع آبیاری بر عملکرد ژنوتیپ‌های کنجد

سابقه و هدف: از آنجائیکه در ایران، بخش کشاورزی با مصرف بیش از نیمی از منابع آب، عمده‌ترین مصرف‌کننده آب به شمار می‌آید، کاهش فراهمی آب ناشی از تغییرات اقلیمی مهم‌ترین عامل محدودکننده تولیدات زراعی است. بنابراین افزایش بهره‌وری آب و استفاده بهینه از این منابع محدود آبی ضروری به‌نظر می‌رسد. با در نظر داشتن محدودیت در منابع آبی مخصوصاً در فصل تابستان که زمان کاشت، داشت و برداشت کنجد در کشور است، ضرورت دارد درخصوص نحوه مصرف بهینه آب در زراعت کنجد و امکان جایگزینی توده‌های بومی و ارقام قدیمی با ارقام جدید، بررسی‌های کاربردی صورت گیرد. بنابراین این فرضیه وجود دارد که می‌توان در خصوص ارقام و لاین‌های در دست معرفی کنجد از طریق کاهش دسترسی گیاه به آب (افزایش فواصل زمانی بین آبیاری و یا تسریع در قطع کردن آبیاری در انتهای دوره رشد) با حداقل کاهش عملکرد دانه و روغن، به کارایی مصرف آب بیشتری دست یافت. بدین منظور پژوهش حاضر طراحی و اجرا شده است.مواد و روش‌ها: آزمایش در دو سال 1401 و 1402 در مزرعه پژوهشی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، واقع در استان البرز، کرج اجرا شد. در این آزمایش اثر تیمار فواصل آبیاری شامل آبیاری پس از مصرف 40 درصد رطوبت قابل استفاده (آبیاری کامل) و آبیاری پس از مصرف 80 درصد رطوبت قابل استفاده (کم آبیاری)، و زمان قطع آخرین آبیاری شامل قطع آبیاری در ابتدای گلدهی، قطع آبیاری در ابتدای کپسول‌دهی و قطع آبیاری در اواسط کپسول‌دهی بر عملکرد و اجزای عملکرد، درصد و عملکرد روغن و کارایی مصرف آب دو ژنوتیپ کنجد شامل رقم اولتان و لاین در دست معرفی کنجد مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت کرت‌های دوبار خردشده (تیمار فواصل آبیاری عامل اصلی، زمان قطع آخرین آبیاری عامل فرعی و ژنوتیپ عامل فرعی فرعی) در قالب طرح پایه بلوک-های کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. در این آزمایش از تجزیه مرکب داده‌ها با فرض اثر تصادفی سال و با استفاده از رویه glm در نرم‌افزار sas استفاده شد. برای مقایسه میانگین‌ اثرات اصلی از آزمون lsd (گزاره means) در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معنی‌دار بودن اثر متقابل، برش‌دهی و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از آزمون lsmeans (گزاره‌های slice و pdiff) انجام گرفت.یافته‌ها: نتایج نشان داد که در هر دو ژنوتیپ، قطع آبیاری در اوایل کپسول‌دهی در مقایسه با اواسط آن در شرایط آبیاری کامل تاثیر معنی‌داری بر تعداد کپسول در بوته نداشت. همچنین در شرایط آبیاری کامل بین دو تیمار قطع آبیاری در اوایل و اواسط کپسول‌دهی تفاوت معنی‌داری از لحاظ عملکرد دانه مشاهده نشد. به‌عبارت دیگر ادامه آبیاری پس از اوایل کپسول‌دهی نقشی در افزایش عملکرد دانه کنجد ندارد. علاوه بر این، نتایج نشان داد که عملکرد هر دو ژنوتیپ در شرایط آبیاری کامل تقریبا برابر (871 و 890 کیلوگرم در هکتار به‌ترتیب در رقم اولتان و لاین شماره 2) ولی در شرایط کم آبیاری عملکرد لاین شماره 2 تا 51 درصد از رقم اولتان بیشتر بود. در رقم اولتان تسریع در قطع آبیاری با کاهش معنی‌دار کارایی مصرف آب همراه بود، حال آنکه در لاین شماره 2، قطع آبیاری در اوایل کپسول‌دهی در مقایسه با اواسط آن نه تنها کارایی مصرف آب را کاهش نداد، بلکه به‌طور غیر معنی‌داری موجب افزایش آن شد. نتیجه‌گیری: در مجموع چنین جمع‌بندی می‌شود که در شرایط کم آبیاری تعویق زمان قطع آبیاری تا اواسط کپسول‌دهی و در شرایط آبیاری کامل قطع آب در ابتدای کپسول‌دهی می‌تواند مدیریت مناسبی برای تولید کنجد باشد. همچنین جایگزینی ارقام جدیدتر از جمله لاین در دست معرفی شماره 2 می‌تواند در افزایش عملکرد و کارایی مصرف آب در زراعت کنجد موثر باشد.

the effect of irrigation intervals and irrigation cut-off time on sesame genotypes yield

agriculture in iran is the largest consumer of water resources, reducing water availability due to climate change is the most significant limiting factor for agricultural production. therefore, increasing water productivity and optimising these limited water resources are essential. considering the constraints on water resources, especially during the summer when sesame cultivation and growth occur in the country, it is necessary to conduct practical studies on optimal water use in sesame farming and the possibility of replacing native varieties and old cultivars with new ones. hence, it is hypothesised that introducing sesame varieties and lines through reduced plant access to water (increasing irrigation intervals or accelerating irrigation cut-off at the end of the growth period) can achieve greater water use efficiency with minimal seed and oil yield losses. the present research was designed and implemented to address this hypothesis.the experiment was conducted over two years, 2022 and 2023, at the research farm of the seed and plant improvement institute, located in alborz province, karaj. the experiment investigated the effect of irrigation intervals, including irrigation after consuming 40% (full irrigation) and 80% (deficit irrigation) of available soil moisture, and the timing of the last irrigation, including irrigation cut-off at the beginning of flowering, irrigation cut-off at the beginning of capsule formation, and irrigation cut-off during mid-capsule formation, on the yield, yield components, oil percentage, and water use efficiency of two sesame genotypes, ultan and sesame line 2. the experiment was laid out in a split-split-plot design )treatment of irrigation intervals as the main plot, the time of the last irrigation as the sub-plot and the genotype as the sub-sub-plot) within randomised complete blocks with three replications. compound data analysis assuming the random effect of year and using the glm procedure in sas software was employed. to compare the means of main effects, lsd test (means statement) was conducted at a 5% significance level, and in case of significant interaction effects, slicing and comparison were performed using the lsmeans procedure (slice and pdiff statements).results showed that, in both genotypes, irrigation cut-off at the beginning of capsule formation compared to mid-capsule formation had no significant effect on the number of capsules per plant under full irrigation conditions. the results showed that under full irrigation conditions, there was no significant difference in grain yield between the two irrigation cut-off timings (early and mid-capsule formation). in other words, continuing irrigation after the early stage of capsule formation did not increase sesame grain yield. additionally, results revealed that although the yield of both genotypes was approximately equal under full irrigation conditions (871 and 890 kg per hecta, respectively, in oltan and line 2), the yield of line 2 was 51% higher than ultan under deficit irrigation conditions. in ultan, accelerating irrigation cut-off was accompanied by significantly reducing water use efficiency. in contrast, in line 2, irrigation cutoff at the early stage of capsule formation not only did not decrease water use efficiency but also insignificantly increased it. in conclusion, it can be inferred that by substituting native masses and old varieties with new varieties and lines in sesame cultivation, savings in water consumption can be achieved, increasing water use efficiency in sesame farming while preventing yield reduction.in general, it can be concluded that in low irrigation conditions, postponing the time of cutting irrigation until the mid-capsule formation and in full irrigation conditions, cutting off irrigation at the beginning of capsule formation can be a suitable management for sesame production. also, the replacement of newer cultivars, including the line 2, can be effective in increasing the yield and efficiency of water consumption in sesame cultivation.