نقش غیر نظامیان در مواقع بحران ناشی از تهاجم دشمنان در عصر صفویه

در نیمه اول حیات دولت صفوی، جنگهای همزمان ایران و عثمانی و ایران و ازبکها موجب گردید که کمبودها و نارساییهایی در تامین نیروی انسانی و دفاعی هر دو جبهه بروز کند. با توجه به اینکه اغلب، سلاطین صفوی ترجیح می‌دادند بیشترین نیرو و امکانات خود را صرف مقابله با عثمانی بکنند، در نتیجه در مقابل ازبکها با مشکل مواجه می‌شدند. سلاطین ازبک نیز با درک موقعیتها، استانهای شمال‌ شرقی ایران را مورد تاخت و تاز و تهاجم قرار می‌دادند. در چنین اوضاعی، اندک قوای صفوی مستقر در پادگانهای استانهای مزبور تکافوی مقابله با دشمن را نمی‌کرد، لذا نیروی انسانی غیر نظامی شهرهای مورد تاخت و تاز، نظیر هرات و مشهد و... ، اهمیت ویژه‌ای برای مقابله با دشمن پیدا می‌کرد. در مرزهای غربی نیز در برهه‌هایی به علت عدم حضور عمده قوای دولت صفوی به فرماندهی سلاطین صفوی، با ورود قوای عثمانی به شهرهای ایران، مردم این شهرها برای دفع تهاجم دشمن، نقش مهمی ایفا کردند که مصادیق آن در دوره شاه طهماسب اول در تبریز و شهرهای دیگر وجود دارد.آنچه در عمل از نقش دفاعی غیرنظامیان در این دوره به اثبات رسیده؛ نحوه مدیریت فرماندهان عالیرتبه صفوی در هدایت نیروهای غیرنظامی مناطق بحران زده است که در صورت اعمال مدیریت صحیح توسط فرماندهان کارآمد، توان نهفته نیروهای غیرنظامی در رویدادهای نظامی به خوبی به فعلیت در می‌آورد و در غیر این صورت نتیجه عکس داشت؛ برخی حوادث دوران شاه اسماعیل و شاه طهماسب موید این مطلب است. حوادث غرب کشور نیز نشان می‌دهد که در صورت حضور فرماندهان و هدایتگران محبوب مردم در عرصه هدایت نیروهای غیرنظامی، این توانها قدرت و نقش خود را اثبات رسانده‌اند، برخی حوادث دوره شاه طهماسب، شاه محمد و اواخر دوره صفویه در غرب کشور و جنگهایی که با قوای مهاجم عثمانی رخ داد نیز شواهد این ادعا هستند.همچنین در جریان حوادثی که دولت صفویه را در آستانه سقوط قرار داد، نقش برخی از علمای دین در بسیج و تهییج نیروهای غیر نظامی برای مقابله با مهاجمان به موجودیت کشور حایز اهمیت است؛ نامهای بها ‌الدین استیری و شیخ محمد علی حزین و اقدامات آنان، در تاریخ این دوره ثبت و ضبط شده است.