تغییرات زمانی برخی از عوامل حاصلخیزی خاک در اراضی کشاورزی استان آذربایجان شرقی

اهداف: وجود تغییرات مکانی در خصوصیات خاک امری طبیعی است ولی شناخت این تغییرات به ویژه در اراضی کشاورزی جهت برنامه ریزی دقیق و مدیریت امری اجتناب‌ناپذیر است. این پژوهش با هدف پایش وضعیت حاصلخیزی خاک‌ها براساس تغییرات مکانی و زمانی عناصر کربن آلی، فسفر و پتاسیم قابل جذب در اراضی کشاورزی استان آذربایجان شرقی در فاصله زمانی 15 سال (1401-1385) انجام گرفت.روش‌شناسی: پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و در سال 1402 در استان آذربایجان شرقی انجام شد. ابتدا نقشه‌های تغییرات مکانی کربن آلی، فسفر و پتاسیم قابل جذب از روی نتایج آنالیز 9000 نمونه خاک که در فاصله سال‌های 1385-1381 از اراضی زراعی کلیه شهرستان‌های استان جمع‌آوری شده بودند، با استفاده از روش عکس فاصله وزنی تهیه شدند. نقشه‌های مذکور در فاصله سال‌های 1399 تا 1401 نیز براساس داده‌های 1400 پایگاه داده، تهیه و پهنه‌های همگن ویژگی‌های مورد بررسی براساس استانداردهای موسسه تحقیقات خاک و آب کلاس‌بندی شدند.یافته‌ها: سطح اراضی با کربن آلی کمتر از 1% (فقیر) کاهش قابل توجهی داشت؛ به طوری که در سال 1401 سطح این اراضی به کمتر از نصف کاهش یافت. ولی سطح اراضی که کربن آلی در آنها بالاتر از 1% بود به بیش از 660 هزار هکتار افزایش یافت. مقدار فسفر قابل جذب خاک طی این سال‌ها به صورت قابل توجهی کاهش یافت. به طوری که در بیش از 1260 هزار هکتار فسفر قابل جذب خاک به کمتر از 10 میلی‌گرم بر کیلوگرم کاهش یافت. برعکس این دو عنصر مقدار پتاسیم طی این دوره تغییر چندانی نداشت. نتیجه‌گیری: سطح اراضی با کربن آلی زیر حد بحرانی به طور قابل توجهی کاهش پیدا کرده است و به کمتر از نصف کاهش یافته است ولی سطح اراضی که کربن آلی در آنها بالاتر از حد بحرانی است افزایش یافته است. مقدار فسفر قابل جذب خاک طی این بازه زمانی به صورت قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است و در حال حاضر بیش از ٪85 اراضی کشاورزی به کمبود فسفر مبتلا هستند. بر عکس این دو عنصر مقدار پتاسیم قابل جذب خاک طی دوره مورد مطالعه تغییر چندانی نداشته است.

temporal variability of some soil fertility indicators in the agricultural lands of east azerbaijan province

aims: the characteristics of soil exhibit variability across different locations, and it is of utmost significance to aptly identify these variations and effectively incorporate them into the strategic planning and efficient management of agricultural lands. this study was conducted with the objective of monitoring the fertility of soil in the agricultural lands of east azerbaijan province over a period of 15 years by examining the spatial and temporal variations of organic carbon, available phosphorus, and potassium.methodology: it was an applied study carried out in 2023 in east azerbaijan province. the methodology involved the preparation of spatial variation maps for soil organic carbon, available phosphorus, and potassium using the inverse distance weighting (idw) approach. these maps were created based on the analysis of 9000 soil samples collected between 2002 and 2006 from all counties within the province. the preparation of these maps occurred from 2020 to 2022, using data from 1400 databases, and the homogeneous areas of the studied properties were classified according to the standards set by the soil and water research institute.findings: the findings demonstrated a notable reduction in the expanse of lands containing organic carbon levels below one percent; consequently, by 2022, the territory of these lands had diminished to less than half of its previous size. conversely, the area encompassing land with organic carbon levels surpassing 1% exhibited a marked increase, reaching over 660000 ha. over the course of these years, there was a substantial decline in the quantity of available phosphorus, resulting in a decrease to less than 10 mg/kg across an expanse exceeding 1260000 ha. conversely, the amount of potassium exhibited minimal alteration throughout this period.conclusion: notably, the area of land exhibiting an organic carbon content below the critical threshold has experienced a significant reduction, amounting to less than half. conversely, the area of land with organic carbon surpassing the critical threshold has expanded. furthermore, the quantity of absorbable phosphorus has exhibited a noteworthy decrease during this time period, resulting in over 85% of agricultural lands currently suffering from a deficiency in phosphorus. in contrast to these aforementioned elements, the quantity of soil-absorbable potassium has remained relatively stable throughout this period.