نقش منابع آبی در مکان‌گزینی محوطه‌های دور‌ه ساسانی دشت سیستان

دشت سیستان از دیرباز به‌واسطۀ دارا بودن منابع آبی فراوان یکی از مناطق مهم استقرارگزینی انسان‌ها بوده‌است. به‌دنبال تهیۀ نقشه باستان‌شناسی ایران و در بررسی‌های روشمند دشت سیستان، محوطه‌های دوره ساسانی، شناسایی و موقعیت جغرافیایی آن‌ها ثبت شد. تا کنون مطالعۀ جامعی راجع به ارتباط میان منابع آبی و محوطه‌ها انجام نگرفته‌است، هدف کلی پژوهش حاضر؛ بررسی رابطۀ متقابل محوطه‌های دوره ساسانی و محیط طبیعی و به‌طور خاص، نحوۀ استقرارگزینی محوطه‌ها بر اساس مولفۀ آب است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی تاریخی انجام گرفته و برای نیل به مقصود از نرم‌افزار gis استفاده شد. جهت دست‌یابی به اهداف پژوهش پس از مطالعه شرایط محیطی، شش متغیر شامل: شیب زمین، نوع منابع آبی، فاصله از منابع آبی، نوع خاک، زمین‌شناسی و وسعت محوطه‌ها بررسی شدند و نتایج، گویای نقش موثر منابع آب سطحی در مکان‌گزینی و وسعت محوطه‌ها است. قرارگیری منطقه روی مخروطه‌های دلتایی، موجب تغییر مسیر کانال‌های انشعابی رودخانه‌ها شده و موجب جابهجایی متعدد استقرارها می‌شد. منابع آبی فراوان، شیب ملایم و به تبع آن، سهولت سرازیری آب در دشت و ظرفیت ایجاد کانال‌های انشعابی جهت حفظ فاصلۀ مناسب از رودخانه و همچنین استقرار روی تراس رودخانه‌ای جهت دوری از خطر سیلاب از عواملی هستند که موجب می‌شدند سیستان، علی رغم فقدان سفره‌های آب زیرزمینی و وابستگی مردم به منابع آب سطحی تبدیل به یکی از مناطق جاذب جمعیت گردد.

water resources role in sassanid settlements placement in the sistan plain

for a long time the sistan plain has been one of the important areas for men’s settlement due to abundant water resources. following the preparation of the archaeological map of iran and in methodical surveys of the sistan plain, settlements of the era were identified and their geographical location was recorded. so far no comprehensive study on relation between water resources and settlements has been conducted. the present survey aims for studying reciprocal relation between sassanid settlements and natural environment in areas based on water component. this research has been carried out through the descriptive analytical and historical method using gis software. to reach the research goals after environmental conditions had been studied, six variables including water resources types, distance from water resources, land slope, soil type, geology and settlements area were studied and results indicate surface water resources effective role in settlements placement and settlements area. locating on delta fans would lead to change of direction branching canals of rivers, which causes numerous relocations of settlements. the water resources existence, gentle land slope and consequently ease of water flow down to different areas of plain, branching canals creation capacity to keep the suitable distance to river and also, placement on the alluvial terrace to avoid flood hazards are among the factors turned the area to population absorbing one despite shortage of aquifers and people’s heavy reliance on surface water resources.