تحلیل سناریوهای مدیریتی در تولید و مصرف صحیح گندم در ایران از دیدگاه ردپای آب: چالش‌ها و فرصت‌ها

الگوی ناصحیح تولید و مصرف گندم، مهم‌ترین محصول در سبد غذایی جهانیان، سهم بسزایی در وقوع چالش‌های فعلیِ آب، به ویژه در کشورهای خشک و نیمه‌خشک دارد. در پژوهش حاضر، ضمن شناسایی و تحلیل چالش‌های فعلی در پروسه‌ی تولید و مصرف گندم در ایران از دیدگاه ردپای آب، به معرفی فرصت‌ها و تحلیلِ کمی سناریوهای مدیریتی با هدف تعدیل حد وخامت فعلی پرداخته شد. در یک بازه‌ی 31 ساله در حدفاصل سال‌های 2010-1980، مقادیر ردپای آب آبی، سبز و خاکستری در هر دو پروسه‌ی تولید و مصرف گندم، و متعاقباً، بیلان آب مجازی در نتیجه‌ی مبادله‌های ملی و بین‌المللی گندم محاسبه شد. تمامیِ محاسبه‌ها در سطح استانی، و بر اساس آمار رسمیِ منتشر شده توسط سازمان‌های درون و برون کشوری انجام شد. بر اساس میانگین کشوری، همگام با 43 درصد کاهش در سهم آب سبز در پروسه‌ی تولید گندم در طول دوره‌ی مطالعه، سهم آب آبی 73.4 درصد افزایش یافت. به ازای استعمال کودهای نیتروژنه برای تولید هر تن گندم در کشور، 1727 مترمکعب آب نیاز خواهد بود تا نیتروژن مازاد در منابع آب آبی را به کم‌تر از حد استاندارد 3.1 میلی‌گرم بر لیتر برساند، که این مقدار، 1.2 برابر بیش‌تر از زمانی است که کاهش بار فسفر در منابع آب مدنظر باشد. علی‌رغمِ کاهش ردپای آب کل در پروسه‌ی مصرف گندم در سال 2010، سهم آب آبی 21 درصد افزایش یافت. با 142 درصد افزایش، مجموع مبادلههای درون کشوریِ آب مجازیِ گندم به 9.64 میلیارد مترمکعب در سال 2010 رسید که سهم آب آبی در آن با 21 درصد افزایش در مقایسه با سال 1980، 3.92 میلیاردمترمکعب بود. در شرایط فعلی، در هشت استان کشور، ظرفیت کافی برای حمل بار آلودگی ورودی از مزارع احت کشت گندم وجود ندارد. همچنین، در پنج استان کشور از دیدگاه مصرف، و سه استان از دیدگاه تولید، ردپای آب گندم فراتر از حجم منابع آبی تجدیدپذیر است. بر اساس هر دو شاخص حد آلودگی و کمبود آب آبی، نواحی خشک و نیمه‌خشک باید هنگام تدوین سناریوهای سازگاری، در اولویت قرار بگیرند. علاوه تاثیر بسزای روش‌های مدیریتی در اصلاح الگوی تولید گندم، با هدف ارتقای بهرهوری آب و محصول، اصلاح الگوی مصرف نیز تاثیر قابل توجهی در تعدیل وخامت فعلی داشت. پسماندهای غذایی گندم در سال‌های 1980 و 2010، به ترتیب 0.87 و 1.6 میلیاردمترمکعب از منابع آبی را تلف نمود. در این سال‌ها، بار آلودگی مضاعف ورودی به منابع آبی در نتیجه‌ی تلفات گندم به ترتیب، 0.75 و 1.63 میلیارد مترمکعب بود. همچنین، اصلاح الگوی مبادله‌های درون کشوری بر اساس شاخص ردپای آب، با هدف افزایش صادرات گندم از مناطق پرآب به مناطق کم‌آب می‌تواند تا 4.36 میلیاردمترمکعب کاهش در مصرف آب آبی ایجاد نماید. علاوه بر آن، گسترش دامنه‌ی بین‌المللییِ تجاریِ گندم و انتخاب شرکای تجاری از میان کشورهایی با ردپای آب کم‌تر در پروسه‌ی تولید گندم می‌تواند 211.4/0 برابر کاهش در میزان فشار بر منابع آب آبی جهان به ازای هر تن واردات گندم ایجاد نماید. بر اساس یافته‌ها می‌توان دریافت که با پایگذاری سیاست‌های صحیح، امکان دستیابی به محیط زیست پایدار در مناطق تولید کننده و مصرف کننده‌ی گندم وجود خواهد داشت.