تاملی بر نسبت مفهوم کسب و توکل و معانی کار و تلاش در اشعار شاعران عارف دورة مغول – تیموری (ایران – شبه قاره)

هدف این مقاله بررسی و تحلیل افکار و آرای صوفیان و شاعران عارف عهد مغول تا تیموری دربارة مفهوم توکل و کسب در عرفان و نیز نسبت این موارد با مفاهیم متعدد «کار و تلاش« در شعر شاعران عارف این دوره است. علاوه بر آن، میزان پیوند این معانی با یکدیگر بررسی می شود. این موضوع با استخراج کامل شاهدهای شعری در انواع معانی کار و کوشش در دیوان های شاعران عارف مورد مطالعه ما تحلیل و تفسیر شده است. کار و تلاش و اصطلاح توکل از مباحث بنیادی و اساسی تصوف است. با بررسی آثار چندی از شاعران شاخص و جریان‌ساز ادب عرفانی سرزمین ایران و شبه قاره درمی‌یابیم که از نظر این شاعران عارف، طبق مفاهیم تصوف و عرفان اسلامی، کار و کوشش هیچ‌گاه با توکل منافاتی ندارد و این دو مفهوم همسو با یکدیگر مانند دو بال لازم و ملزوم یکدیگر هستند. بسامد فراوان این واژه در آثار شاعران و کاربرد مشترک معانی متعدد این اصطلاح در اشعارشان، می‌تواند اثبات این مدعا باشد. ازجمله معانی پرکاربرد جهد و کسب در اشعار جامی، مولوی، صائب، حسن دهلوی، عطار و حافظ، «عمل صالح» و «سیئه» است و نیز مفاهیم و معانی دیگری چون مجاهده، ریاضت، مشاهده، مکاشفه، واقعه و فتوح قریب به اتفاق در میان اکثراشعار شاعران یادشده،مشترک است.

reflections on the relationship between business and trust and the meanings of work and effort in the poems of mystical poets of the mongol timurid period (iran the subcontinent)

the purpose of this article is to study and analyze the thoughts and opinions of sufis and mystical poets of the mongol to timurid era about the concept of trust and business in mysticism and also the relation of these cases with various concepts of “work and effort” in the poetry of mystical poets of this period. in addition, the extent of connection between these meanings is examined. this subject has been analyzed and interpreted by completely extracting poetic evidence in various meanings of work and effort in the diwan/divan of mystical poets of the studied period. work and effort and the term of trust is one of the fundamental subjects of sufism. by examining the works of several prominent and streaming poets of mystical literature of iran and the subcontinent, we find that, from the mystical poets’ point of view, according to the concepts of sufism and islamic mysticism, work and effort are never in conflict with trust, and these two concepts are aligned with each other like two necessary wings. the high frequency of this word in the works of poets and the common use of various meanings of this term in their poems can be a proof of this claim. among the widely used meanings of effort and business in the poems of jami, rumi, saeb, hassan dehlavi, attar and hafez, they are “righteous or good deeds” and “evil deeds”. also, other concepts and meanings such as struggle, austerity, observation, revelation, event and conquest are almost common among most of them.