عرفی شیرازی و سبک هندی

عرفی شیرازی (999-963ق) زندگی کوتاه خود را درهمین هنگامه گذراند. او در نیمه‌ی قرن دهم هجری زاد. در شیراز، نشو و نما کرد و بالید. روح ناآرام و پرخاشگری داشت و به دنبال کسب تجربه‌های تازه و نیز براساس آوازه‌ی ادب‌پروری گورکانیان به هند شتافت تا همانجا مقیم شود و در سلک مداحان پادشاه و امرای آن سرزمین قرار گیرد. سرانجام نیز بی‌دیدار مجد د وطن در حوالی سی‌و شش سالگی و پیش از پایان قرن دهم هجری در هند درگذشت. همین چند داده‌ی کوتاه با قرار دادن او در ردیف کوچندگان به هند، می‌تواند او را به عنوان یک هندی‌سرا بشناساند. کار اما، در این نقطه، پایان نمی‌پذیرد؛ عرفی در دوره‌ی پایان مکتب وقوع و پیش از اوج‌گیری وعمومیت سبک هندی می‌زیست. این نیز اگرچه آشکاراست که مهاجرت به هند، هیچ پیوندی با مکتب وقوع ندارد، گاه بر وقوعی بودن عرفی، اصرار ورزیده می‌شود. ریشه‌های این موضوع را به ظاهر بایست در میان نظریه‌ پردازان مکتب بازگشت جست. مکتبی که از اواخر قرن دوازدهم هجری پدیدار شد و ضدیتی افراطی با سبک هندی داشت. از این رو با جداسازی بسیاری از شاعران آغاز این سبک، آنان را وقوعی نامید و به مصادره‌ی اشعار و اندیشه‌هایشان پرداخت.سبک هندی ما نند دیگر سبک‌ها گسترده‌ی مشخص ندارد و روشن نیست که دربرگیرنده‌ی چند شاعراست وکدام شاعران. فهرست ویژگی‌های آن که ازد یگر سبک‌ها جدایش می‌کنند، به قید شماره از کتابی به کتابی رونویس می‌شوند که شماری از آن ویژگی‌ها را در د یگر سبک‌ها هم می‌توان یا فت. اگر سخن بر سربسامد بالای آن ویژگی‌ها هم باشد، نیزمیان شاعرانی که گمان میرود هندی‌‌سرایند، اختلاف معیا رها و چیستی و چرایی شعر خوب، بسیارزیاد است.میان سخن‌های بعض از اینان چنان تفاوت‌هایی هست که حتی یک مبتدی، آن را در نخستین نگاه، درک می‌کند و بین این شاعران به واقع نمی‌توان به جز در صفات عمومیو همگانی شعر فارسی، وجه اشتراکی درسخنوری یافت. فارغ از اثبات بیهودگی‌های بی‌پایان مکتب بازگشت و ضدیت‌های بی‌حد و حصر آن با هرگونه نماد و نشانه‌ی هندی‌سرایی، مرزبندی‌ صریح میان غزل مکتب وقوع با غزل سبک هندی وهرگونه حد و مرز صریح میان سبک‌های شعری دیگرکاری تقریبا غیرممکن واساسا غیرلازم است. تغییر سبک درغزل، اتفاقی اعلام ‌نشده، پیش‌بینی‌نشده، آرام، ناخودآگاه و وابسته به عوامل بیرونی فراوان است. از این روست که هرگز حدود وثغورزمانی زایش و پیدایش هیچ سبکی به روشنی، مشخص نیست. غزل‌سرایان ایرانی کوچنده به هند، ویژگی‌های مکتب وقوع و بقایای سبک عراقی را با خود به آنجا بردند و نشانه‌هایی از آن نیز به طرز تازه منتقل شد. از این رو ویژگی‌های مشترک میان این دو گونه‌ی غزل، اندک نیست؛ ویژگی‌های معینی ازمکتب وقوع چون اقدام به وارد کردن واژگان کوچه و بازار یا به کاربردن بحورواوزان بلند همه در تقابل با ایستایی پیش آمده درغزل کهن- به سبک هندی نیز انتقال یافت و بسیار نمایان‌ترشد. در مقابل، افراط درساده‌سرایی، جای خود رابه جزئی‌نگری شگفت‌انگیزونازک‌اندیشی‌های فوق‌العاده داد.شعرعرفی از نظر سبکی در محدوده سبک هندی قرار میگیرد؛ اما نمیتوان او را یک شاعر تمام و کمال متعلق به سبک هندی به شمار آورد. وی درغزلیاتش بیشتر تحت تاثیر سبک عراقی بوده و از مضامین و محتوای آن سبک بسیا ر استفاده نموده است؛ هر چند که نشانه های غالب دوره هندی نیز در غزلیاتش فراوان وجود دارد. او از جمله شاعرانی است که از مضمون و گفتارپیشینیان دست کشیده و طرزی تازه را آغاز کرده است . در واقع یا همان جریان معروف به سبک هندی بدو استواری یافته است و در تازه گویی جریان میان متقدمان عصر صفوی، او موفقترین شاعری است که به این شیوه رسمیت بخشیده بگونه ای که میتوان وی را از مخترعان طرز تازه دانست