روایت و تاریخ؛ سنجش شیوه‌های تاریخ‌نگاری در تاریخ بیهقی، تاریخ طبری و تاریخ بلعمی

تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی از شاهکارهای دوران نخستین تاریخ نگاری و از نمایندگان سبک نثر مرسل و بینابین ادبیات منثور ایران هستند. دربارۀ این دو اثر تا کنون جداگانه و در زمینه های مختلف، تحقیق و پژوهش های زیادی شده است؛ اما پژوهش هایی که این دو اثر را در یک زمینۀ خاص مقایسه و تطبیق کنند، اندک هستند. پژوهش حاضر بر آن است تا با نشان دادن نگرش، روش و ویژگی های تاریخ نگاری در تاریخ بیهقی، تاریخ طبری و تاریخ بلعمی، برخی شباهت ها و تفاوت های این دو اثر را که در دورۀ خود به نوعی روشمند و دارای سبک هستند نشان دهد؛ زیرا با بررسی و مقایسۀ این دو اثر، می توان به کیفیت و روند سیر و انتقال اصول تاریخ نویسی در آن دوره ها پی برد. برخی از نتایج این پژوهش نشان می دهد که بیهقی تاریخ را جدا از روایت صرف رویدادها می داند و سعی می کند به تحلیل و ریشه یابی وقایع نیز بپردازد. تاریخ او از نظر روش تاریخ نگاری در زمرۀ تاریخ های تحلیلی است؛ اما بلعمی در ترجمۀ خود، از میان روایات متعدد طبری، تنها روایات موثق و ارجح را بر می گزیند؛ زیرا معتقد است که فراوانی گزارش ها در مورد یک واقعیت نمی تواند دلیل بر صحت آن باشد. معیار بلعمی در این گزینش های خاص، عقلی بودن آن هاست. بلعمی مانند بیهقی، تاریخ را جدا از خرافات و مجموعه ای از واقعیات می داند که باید از طریق راویانی ثقه و امانتدار به آن ها آگاهی پیدا کرد. از دیگر ویژگی های تاریخ نگاری بلعمی، تحلیل و ریشه یابی هایی است که ضمن برخی روایات انجام می دهد و بدین گونه روش تاریخ نگاری او از شیوۀ روایی طبری، به شیوۀ ترکیبی تغییر پیدا می کند. در نظر بیهقی، هدف اصلی تاریخ عبرت آموزی است. طبری نیز تاریخ را درس عبرت و منبع معرفت می داند و در نگارش تاریخ خود اهداف مذهبی را دنبال می کند؛ اما بلعمی تا حدودی متاثر از انگیزه های سیاسی و ناسیونالیستی است. حضور مردم و اجتماع در تاریخ طبری (و تاریخ بلعمی) نسبت به تاریخ بیهقی بیشتر است.