فراروایت‌های اخلاقی و داستان‌های عامیانه ایرانی

داستان‌های عامیانه عموماً دارای ساختاری کلاسیک، محتوایی پیش‌بینی‌پذیر و پایانی بسته‌اند. به‌لحاظ محتوا نیز، اغلب تابع کلان‌روایت‌های اجتماعی و اخلاقی‌اند که مبتنی بر آن، بدکاران کیفر می‌بینند و نیکوکاران پاداش می‌گیرند؛ باوجود این، استثناهایی نیز وجود دارد. در این نوشتار نشان داده می‌شود که در بسیاری از داستان‌های عامیانه، فراروایت‌های اخلاقی شکسته می‌شوند؛ چنان‌که شخصیت داستان با ارتکاب کنشی غیراخلاقی، فرجامی نیک می‌یابد و سعادتمند می‌شود. در این داستان‌ها، پیامد کنشِ ناپسند مجازات نیست و کنشگر نیز از راه ناصواب و بی‌هیچ رنجی به ثروت می‌رسد، سعادتمند می‌شود و مقام و منزلت می‌یابد. طرفه آن است ‌که این داستان‌ها نه‌تنها در طول زمان ازمیان نرفته‌اند؛ بلکه سینه‌به‌سینه نقل شده و به‌واسطه راویان معتبر (پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها) مشروعیت یافته‌اند. هدف مستقیم این داستان‌ها سرگرمی است، نه تعلیم؛ اما به قول لیوتار، به‌سبب «تکرار در طول زمان» و به‌واسطه «اعتبار راوی»، گویی از حوزه اخلاق توصیفی بیرون آمده و کم‌کم به حوزه اخلاق هنجاری (تجویزی) وارد شده‌اند. بدین ترتیب، به‌نظر می‌رسد افول فراروایت‌ها که از ویژگی‌های ادبیات پست‌مدرن است، دست‌کم در حوزه فراروایت‌های اخلاقی، در داستان‌های عامیانه نیز رخ داده است. در این نوشتار، کوشش می‌شود ابعاد مختلف این مسئله تبیین شود.