اهمیت واکاوی متون جغرافیایی در شناخت وضعیت زبانی جهان اسلام از دیدگاه زبان‌شناسی اجتماعی-تاریخی: مطالعه‌ موردی احسن‌التقاسیم فی المعرفه‌الاقالیم

متون جغرافیای تاریخی حاوی اطلاعات اجتماعی، فرهنگی و زبانی ارزشمندی هستند. احسن‌التقاسیم فی المعرفه‌الاقالیم اثر ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی یکی از این متون است که توصیفات دقیقی درباره زبان‌های جوامع مسلمان در سده‌ چهارم هجری دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی ارزش این اثر در شناخت وضعیت زبان‌شناسی اجتماعی جوامع اسلامی آن دوره است و به این پرسش‌ها می‌پردازد که گزارش‌های مقدسی چه ارزش  زبا‌ن‌شناختی دارد و چگونه به شناسایی کاربرد اجتماعی، پراکندگی و تنوع زبانی جوامع مسلمان کمک می‌کند. بدین منظور، با روش پژوهش توصیفی تحلیلی، محتوای گزارش‌های زبانی مذکور از منظر زبان‌شناسی اجتماعی تاریخی بررسی گردید و بر اساس مضامین زبان‌شناسی اجتماعی شناسایی‌شده، طبقه‌بندی و تفسیر شدند. بررسی محتوای اثر نشان می‌دهد که مقدسی بر اساس طرحی ازپیش‌اندیشیده و نظام‌مند به وضعیت زبانی سرزمین‌های اسلامی توجه کرده است و مشاهدات وی تصویر نسبتاً روشنی از جغرافیای زبانی، تفاوت‌های گویشی، انتخاب زبان‌ها و گویش‌ها در موقعیت‌های کاربردی مختلف و نگرش اجتماعی به آنها مخصوصاً در یخش شرقی جهان اسلام در سده‌ چهارم ارائه می‌دهد. همچنین، این پژوهش از یک‌ سو اهمیت توصیف‌های جامع و طبقه‌بندی‌شده جغرافیایی تاریخی زبان‌ها و از سوی دیگر، ضرورت واکاوی متون جغرافیای تاریخی برای شناخت وضعیت اجتماعی تاریخی زبان‌های ایرانی را‌ بیش از پیش آشکار می‌نماید.

importance of reanalyzing geographical manuscripts in understanding the linguistic landscape of islamic world from a historical sociolinguistic perspective: a case study of ahsan al-taqɑsim fi maʔrefat al-aqɑlim

historical geographical manuscripts are crucial for social, cultural, and linguistic research. one such significant text is ahsan al taqɑsim fi maʔrefat al aqɑlim by abuʔabdallɑh moḥammad bin aḥmad al maqdesi, which provides a detailed description of languages and dialects in muslim communities in the 10th century. we aimed to investigate the significance of this manuscript in understanding the sociolinguistic status of islamic communities in that era through these research questions: what is the linguistic value of maqdesi’s reports? how do they aid in recognizing the language usage, distribution and variation in muslim communities? a descriptive analytic analysis was conducted on the linguistic reports from a historical sociolinguistic perspective to identify sociolinguistic themes and classify the relevant content for further interpretation. the analysis revealed that maqdesi has studied the linguistic status of the islamic world in a systematic and well thought plan, and, his observations yielded a relatively clear picture of the linguistic landscape, dialectal differences, language choices and usages, and social attitude towards languages, especially in the eastern regions of the islamic world in the 10th century. furthermore, this research highlights the importance of comprehensive and well categorized historical geographical language descriptions and the necessity of reanalyzing historical geographical manuscripts to better understand the historical sociolinguistic status of iranian languages.