تعدد مبادی معنایی؛ نمونه‌ای از کاربرد معناشناسی پیش‌نمونه‌ای درزمانی در زبان فارسی

مقدمه: مقولات معنایی ساختاری پیش‌نمونه‌ای دارند و از معانی کانونی و حاشیه‌ای تشکیل شده‌اند. در مرزهای نامتعین این مقولات معانی حاشیه‌ای و اتفاقی وجود دارند که چندان پایدار نیستند و با گذر زمان از میان می‌روند. برخی از این معانی ممکن است دوباره در یک دورۀ زمانی دیگر و مستقل از معنای قبلی ظاهر شوند. گیرارتز (1997) این پدیده را تعدد مبادی معنایی می‌نامد. تعدد مبادی معنایی از یک سو نشانۀ خصلت پیش‌نمونه‌ای معنا و از سوی دیگر بیان‌گر خصلت اجتماعی آن است. در این مقاله تعدد مبادی معنایی را در معانی واژه‌های زبان فارسی نو از سدۀ چهارم تا امروز بررسی کردیم.روش: برای انجام این پژوهش 10 واژه در حوزۀ معنایی سیاست و حکومت‌داری در 113 اثر نثر و نظم فارسی از سدۀ چهارم هجری تا دوران کنونی جستجو شدند و معانی مختلف آنها ضبط گردید. سپس معانی حاشیه‌ای مشخص شدند و شرایط صدق تعدد مبادی معنایی برای آنها بررسی شد. برای سهولت بررسی، کل این دوران به دوره‌های صد سالۀ منطبق بر سده‌های هجری قمری تقسیم شد، البته جز دورۀ پس از انقلاب اسلامی که 42 سال است. متون براساس تاریخ تقریبی نگارش به هر دوره تخصیص داده شدند.یافته‌‌‌‌ها: در این پژوهش معانی مختلف 10 واژۀ آزاد، آزادی، اداره، انقلاب، حکومت، خواجه، دستور، دولت، رژیم و سیاست برای احتمال وجود پدیدۀ تعدد مبادی معنایی بررسی شدند. از این میان پنج واژۀ آزاد، انقلاب، خواجه، دستور و سیاست دارای معانی حاشیه‌ای هستند که تکرار آنها می‌تواند ناشی از پدیدۀ تعدد مبادی معنایی باشد. در مجموع 9 معنای این پنج واژه (چهار واژۀ نخست هرکدام دو معنا و سیاست یک معنا) در مقطعی از زمان وجود داشته و از بین رفته‌اند و پس از زمان قابل‌توجهی (احتمالاً) به طور مستقل از وقوع قبلی، بار دیگر کاربرد یافته‌اند.بحث و نتیجه‌‌‌‌گیری: در نتیجۀ این پژوهش مشخص شد، در معانی پنج واژه در مجموع 9 مورد وجود دارد که می‌توان تعدد مبادی معنایی به شمار آورد.

semantic polygenesis; an example of the application of diachronic prototype semantics in new persian

introduction: semantic categories have a prototypical structure and consist of central and peripheral meanings. there are some peripheral and accidental meanings at the fuzzy borders of these categories; transient meanings which disappear in the course of time. some of these meanings may occur in a different time and independent from previous occurrence(s) of the same meaning. geeraerts (1997) calls this phenomenon “semantic polygenesis.” semantic polygenesis, on one hand, characterizes prototypicality of meaning and, on the other hand, indicates its social aspect. in this paper we investigated semantic polygenesis in new persian words’ meanings, from the 10th century (ad) until present.method: for this research, we examined ten selected words, from the semantic domain of politics and governance, in 113 texts in poetry and prose, and recorded their meanings. then we designated peripheral meanings and investigated them based on semantic polygenesis conditions. for the purpose of simplicity, we divided the whole period into 100 year intervals coinciding with hijri centuries, except the last period after the islamic revolution of iran which is 42 year long. the texts allocated to the periods based on their approximate time of writing.findings: in this research we investigated the meanings of the words āzād ʻfreeʼ, āzādi ʻfreedomʼ, edāre ʻinstitution, managementʼ, enghelāb ʻrevolutionʼ, hokūmat ʻgovernmentʼ, khāje ʻsir, masterʼ, dastūr ʻdecree, commandʼ, dowlat ʻstateʼ, rejim ʻregimeʼ, and siyāsat ʻpoliticsʼ, to find the effect of semantic polygenesis. five words, āzād, enghelāb, khāje, dastūr, and siyāsat, have peripheral meanings whose reoccurrence can be instances of semantic polygenesis. in total, there have been nine meanings of these five words. each of the first four words had two meanings, and the last one represented one meaning. these meanings have disappeared within a period, however, they have emerged after a considerable time (probably) independent of their first occurrence.conclusion: as a result of this research, we found out that nine meanings of five words could be considered as semantic polygenesis instances. the existence of semantic polygenesis means that in a prototypical semantic structure, one meaning can occur in two different periods in the borders of the category of the senses of a word independently. this phenomenon indicates the prototypical characteristic of lexical meaning and, in a micro level, designates fuzzy and instable borders of categories and the existence of peripheral and accidental meanings. moreover, another aspect of semantic polygenesis reveals the social properties of meaning, as meaning does not exist in isolation or as a priori endowment in the minds of all speakers. the meaning is produced by speakers, or even a single speaker, and then it would be transferred to other speakers.