«جهت‏شدگی» در فارسی: مطالعۀ موردی «طبیعت‏واژه‏ها» بر اساس دستوری‏شدگی

زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام‏واژه‏ها، طبیعت‏واژه‏ها و برخی افعال مفاهیم جهتی مانند بالا، پایین، شمال، جنوب و جز آن را، که مفاهیمی انتزاعی هستند، رمزگذاری می‌کند. زبان با استفاده از منابع عینی مانند اندام‏واژه‏ها، طبیعت‏واژه‏ها و برخی افعال- مفاهیم جهتی -مانند بالا، پایین، شمال، جنوب و امثالهم که مفاهیمی انتزاعی هستند- را رمزگذاری می‌کند. در این پژوهش، فرآیند تحول منابع واژگانی به واژه‌هایی که بر مفاهیم جهتی دلالت دارند، جهت‏شدگی نامیده می‏شود. در جهت‏شدگی منابع واژگانی که بر مصداق‏های عینی در طبیعت دلالت دارند و جزئی از جغرافیای فرهنگی-اجتماعی قلمداد می‏شوند، یعنی به فرهنگ و زندگی اجتماعی بشر در رابطه با زمین مربوط می‏شوند، برای درک بیشتر و از رهگذر بسط استعاری برای رمزگذاری جهت‏های نسبی، اصلی و استعاری به کار می‏روند. پژوهش حاضر به بررسی جهت شدگی در فارسی بر اساس رویکرد هاینه (1997) پرداخته‏است. و برای تعیین ابعاد جهت‏شدگی، یا تعیین میزان تحولات معنایی، تصریفی–نحوی و آوایی منابع از انگارۀ داوری و نغزگوی کهن (1396؛ 2017) بهره جسته‏است. در این پژوهش از کتب نظم و نثر، ضرب المثل، رمان، روزنامه و تارنماها برای جمع آوری داد‌ها‏ استفاده شده‏است. بازۀ زمانی داده‏ها شامل دورۀ باستان، میانه تا فارسی امروز است. نتایج نشان می‏دهد زبان فارسی در دوره‏های مختلف از طبیعت‏واژه‏های آسمان، هوا، بام و جزآن برای بیان جهت‏های اصلی، نسبی و استعاری استفاده کرده و منابع واژگانی مذکور، نهایتاً متحمل درجۀ دوم دستوری‏شدگی شده‏اند.

directionization in persian: a case study of landmark terms based on grammaticalization

language encodes abstract concepts like points of spatial orientations including above, down, back and the like by means of such concrete domains as organ words, nature words, and some verbs. in this research, the process of changing these objective sources into spatial oriention is called directionization. directionization of lexical sources which refers to concrete examples in nature and are considered part of socio-cultural geography, or in other words, related to human culture and social life in relation to the earth, are used for further understanding and, to encode relative, principal, and metaphorical directions through metaphorical expansion. the present study investigates directionization  in persian based on heine’s (1997) approach, and davari and naghzgouy kohan’s (2017; 2017) model was used to determine the dimensions of directionization, or the extent of semantic, morpho-syntactic and phonetic changes of sources. the data were collected from poetry and prose books, proverbs, novels, newspapers and websites. the time span includes old, middle and modern persian. results indicate that persian uses landmark terms such as sky, air, roof and alike for expressing geographical, relative and metaphorical directions, and the mentioned lexical sources have finally suffered a second degree of grammaticalization.