بازتاب مسائل اجتماعی در سفرنامه‎های دورۀ قاجار

برای شناخت جنبه‎های گوناگون تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه، سفرنامه‎ها ابزاری راه گشاست که اطلاعات درخوری ارائه می‎دهند. در این پژوهش چهار سفرنامۀ «میرزا فتاح‏خان، حاج‎سیاح، حاجی‎پیرزاده و اعتمادالسلطنه» از دوران قاجار انتخاب شده‎اند. این پژوهش با هدف بررسی مسائل اجتماعی و زیرساخت‎های اساسی آن در ساختار یک جامعه با روش توصیفی – تحلیلی در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل اجتماعی در سفرنامه ‏های منتخب دورۀ قاجار بازتاب یافته‎است. نتایج نشان داد که سفرنامه‎نویسان دو رویکرد نسبت به مسائل اجتماعی دارند: نخست مطرح کردن مسائل و زیرساخت‎ها و دیگری برشمردن معضلات اجتماعی. در هر دو بخش بیشترین توجه را به مسائل اجتماعی، حاج‎سیاح و حاجی‎پیرزاده داشته‎اند. پیرزاده بیشتر بر آنچه در سایر کشورها و به‎خصوص اروپا بوده تاکید داشته اما حاج‎سیاح بیشتر در مورد مسائل اجتماعی و معضلات داخل ایران سخن گفته‎است. او با زبانی انتقادی، از وضعیت نابسامان زیرساخت‎های اجتماعی در ایران گلایه دارد. مقایسۀ مشاهدات سیاحان در مورد مسائل اجتماعی، نشان می‎دهد که در دوران قاجار زیرساخت‎های اجتماعی در حد بسیار نامطلوبی بوده که قابل مقایسه با پیشرفت‎های کشورهای اروپایی در همان دوران نیست. همین امر، منجر به پدید آمدن عدم نارضایتی از حکومت، عدم رفاه اجتماعی، تبعیض‎های طبقاتی، افزایش مهاجرت و... در ایران گردیده بود.

Reflection of Social Issues in Logbooks of the Qajar Period

Logbook is a useful tool which provides relevant information to know various aspects of the history and culture of the people of an area. In the present research, four logbooks of “Mirza Fattah Khan, Haj Sayyah, Haji Pirzadeh and EtemadolSaltaneh” have been selected from the Qajar period. This study aims to examine the social issues and basic infrastructures in the structure of a society reflected in logbooks; Thus, this research uses a descriptiveanalytical method to answer the question of what social issues are reflected in the selected logbooks of the Qajar period. The results indicated that logbook writers had two approaches to social issues: first, to raise issues and infrastructures, and second, to enumerate social problems. In both sections, Haj Sayyah and Haji Pirzadeh paid the most attention to social issues. Pirzadeh emphasized more on what was going on in other countries, especially in Europe, but Haj Sayyah focused more on social issues and problems in Iran. With a critical language, he complained about the poor state of social infrastructures in Iran. Comparison of tourists’ observations on social issues shows that during the Qajar period, social infrastructures were very unfavorable, which is not comparable to the progress of European countries in the same period. This led to dissatisfaction with the government, lack of social welfare, class discrimination, increased immigration and other social problems in Iran.